श्रीगणेशाय नमः ॥
जो सद्गुरु ब्रह्मानंद । अपर्णाह्रुदयाब्जमिलिंद ।
स्मरारि गजास्यजनक प्रसिद्ध । चरणारविंद नमूं त्याचे ॥ १ ॥
स्कंदपुराणीं सूत । शौनकादिकांप्रति सांगत ।
त्रेतायुगीं अद्भुत । कथा एक वर्तली ॥ २ ॥
दक्षप्रजापति पवित्र । आरंभिता झाला महासत्र ।
निंदोनि स्वामी त्रिनेत्र । सर्व निर्जर बोलाविले ॥ ३ ॥
जगदात्मा सदाशिव । जयासी वंदिती पद्मज रमाधव ।
आम्नाय आणि वासव । स्तविती ज्यासी सर्वदा ॥ ४ ॥
शिवमहिमा नेणोनि अद्भुत । दिवसनिशीं दक्ष निंदीत ।
नरमुंडमाळा अपवित्र बहुत । गळां घालित कैसा हा ॥ ५ ॥
करी ओलें जगचर्म प्रावरण । न कंटाळे दुर्गंधीनें मन ।
भिक्षा मागे नरकपाळ घेऊन । वसे स्मशानीं सर्वदा ॥ ६ ॥
चिताभस्म अंगीं चर्चिलें । विख्यार ठायीं ठायीं वेष्टिले ।
भ्रष्ट तितुकें अंगिकारिलें । सवें पाळे भूतांचे ॥ ७ ॥
अभद्र तितुकें अंगिकारिलें । यासी कोण म्हणतील भलें ।
ज्यासी जें योग्य नाहीं बोलिलें । तें दिल्हें येणें सर्वस्वें ॥ ८ ॥
यासी देव म्हणेल कोण । क्रोधें संतप्त अनुदिन ।
तृतीय नेत्रीं प्रळयाग्न । वाटे त्रिभुवन जाळील ॥ ९ ॥
मस्तकीं वाहे सदा पाणी । नाचत जाऊन निजकीर्तनीं ।
भक्त देखतां नयनीं । बैसे अवघें देवोनि ॥ १० ॥
दैत्यांसी देवोनियां वर । येणेंचि माजविले अपार ।
न कळे यासी लहान थोर । वाहन ढोर तयाचें ॥ ११ ॥
शिवनिंदा करावया कारण । एकदां दक्ष गेला कैलासालागून ।
शिवें नाहीं दिधले अभ्युत्थान । तेणें दुःखें क्षोभला ॥ १२ ॥
ऐसा दक्ष शिवासी निंदी । यज्ञीं न पूजी विभाग नेदी ।
पुरली आयुष्याची अवघी । तरीच हे बुद्धि उपजली ॥ १३ ॥
शिवभजन न करी जो पतित । त्यावरी विघ्नें पडती असंख्यात ।
याग जप तप दान व्यर्थ । उमानाथ नावडे जया ॥ १४ ॥
जेणें निंदिला शिवदयाळ । परम निर्दय तो दुर्जन खळ ।
मनुष्यांमाजी तो चांडाळ । त्याचा विटाळ न व्हावा ॥ १५ ॥
असो दक्षकन्या दाक्षायणी । कैलासीं वाट पाहे भवानी ।
म्हणे याग मांडिला पितृसदनीं । मज बोलावूं नये कां ॥ १६ ॥
अपर्णा म्हणे त्रिनेत्रा । मी जाईन पित्याच्या सत्रा ।
तेणें सर्व कन्या पंचवक्रा । सन्मानेंसी बोलाविल्या ॥ १७ ॥
मज विसरला काय म्हणौनि । तरी मी तेथवरी जाईन ।
यावरी बोले भाललोचन । मृडानीप्रति तेधवां ॥ १८ ॥
म्हणे मृगलोचने ऐक गौरी । पद्मजजनकसहोदरी ।
लावण्यामृतसरिते अवधारीं । कदापी तेथें न जावें ॥ १९ ॥
तव पिता निंदक कुटिल । मम द्वेषी दुर्जन खळ ।
तूं जातांचि तात्काळ । अपमानील शुभानने ॥ २० ॥
ज्याच्या अंतरीं नाहीं प्रीती । त्याचें वदन न पहावें कल्पांतीं ।
ऐसें त्र्यंबक बोले अंबिकेप्रती । नारद तेथें पातला ॥ २१ ॥
म्हणे पितृसदना जावयालागून । न पहावा कदाही मान ।
नंदीवरी आरुढोन । दाक्षायणी चालिली ॥ २२ ॥
सवें घेतले भूतगण । मनोवेगें पातली दक्षसदन ।
तंव मंडप शोभायमान । ऋषीं सुरवरीं भरला असे ॥ २३ ॥
आपुलाल्या पूजास्थानीं । देव बैसविले सन्मानेंकरुनी ।
एक सदाशिव वेगळा करुनी । पूजीले ऋषि सुरवर ॥ २४ ॥
जैसा उडुगणांत मिरवे अत्रिसुत। तैसा दक्ष मध्यें विराजत।
शिवद्वेषी परम अभक्त । कुंडीं टाकीत अवदानें ॥ २५ ॥
भवानी जवळी आली ते वेळे । देखोनि सुरवर आनंदले ।
परी दक्षाचे धुरें डोळे भरले । कन्येकडे न पाहेचि ॥ २६ ॥
नंदिवरुनि उतरुनी । पितयासमीप आली भवानी ।
दक्ष मुख मुरडोनी । घाली ग्रंथी भ्रूमंडळा ॥ २७ ॥
जगन्माता गुणनिधान । न्याहाळूनि पाहे पितृवदन ।
म्हणे धुरें भरले नयन । म्हणोनि न पाहे मजकडे ॥ २८ ॥
सकळ भगिनींचा सन्मान बहुत । दाक्षायणी तेव्हां देखत ।
जननीकडे विलोकीत । तेही न पाहे तियेतें ॥ २९ ॥
मनांत दक्ष भावीत । ईस कोणें बोलाविलें येथ ।
कन्या आणि जामात । दृष्टीं मज नावडती ॥ ३० ॥
आदिमाया प्रणवरुपिणी । अनंतब्रह्मांडांची स्वामिणी ।
तिचा अपमान देखोनि । भ्याले सकळ सुरवर ॥ ३१ ॥
म्हणती दक्ष भुलला यथार्थ । हे ब्रह्मांड जाळील निमिषांत ।
अपमान देखोनि उमा तेथ । क्रोधें संतप्त जाहली ॥ ३२ ॥
प्रळयवीज पृथ्वीवरी पडत । तैसी उडी घातली कुंडांत ।
उर्वीमंडळ डळमळत। होय कंपित भोगींद्र ॥ ३३ ॥
वैकुंठ कैलास डळमळी । कमळभवांडीं हांक वाजली ।
कृतांत कांपे चळचळी । म्हणे बुडाली सृष्टि आतां ॥ ३४ ॥
हांक घेवोनी शिवगण । गेले शिवापाशीं धांवोन ।
सांगती सर्व वर्तमान । जें जें जाहलें दक्षगृहीं ॥ ३५ ॥
ऐकतां क्षोभला उमाकांत । जेवीं महाप्रळयींचा कृतांत ।
हांक देवोनि अद्भुत । जटा आपटीत आवेशें ॥ ३६ ॥
तों अकस्मात वीरभद्र । प्रगटला तेथें प्रळयरुद्र ।
वाटे प्रलयाग्नि आणि द्वादश मित्र । एकत्र होवोनि प्रगटले ॥ ३७ ॥
वाटे त्याचिया तेजांत । चंद्रसूर्य बुचकळ्या देत ।
आकाश असे आसुडत । सडा होत नक्षत्रांचा ॥ ३८ ॥
कुंभिनी बुडाली देख । चतुर्दश लोकीं गाजली हांक ।
दक्षगृहीं बलाहक । रक्तवर्षाव करीतसे ॥ ३९ ॥
अवचित उकलली क्षिती । दिवसा दिवाभीतें बोभाती ।
दक्षअंगींची सर्व शक्ती । निघोनी गेली तेधवां ॥ ४० ॥
इकडे वीरभद्र शिवस्तवन । करोनि निघाला क्रोधायमान ।
एकवीस पद्में दळ घेऊन । मनोवेगें धांविन्नला ॥ ४१ ॥
साठ कोटि गण घेऊन । मागूनि धांविन्नला अपर्णाजीवन ।
पुढें शिवपुत्र धांवोन । ख्याती केली दक्षयागीं ॥ ४२ ॥
वारणचक्र असंभाव्य । त्यावरी एकला लोटे कंठीरव ।
कीं विनायकें घेतली धांव । अपार अही पाहोनी ॥ ४३ ॥
आला देखोनि वीरभद्र । पळों लागले देव समग्र ।
अवदानें सांडोनि सत्वर । ऋत्विज पळाले तेथोनियां ॥ ४४ ॥
आकांतला त्रिलोक । प्रळयकाळींचा पावक ।
दुमदुमिला ब्रह्मांडगोळक । शक्रादिदेव कांपती ॥ ४५ ॥
एक मलमूत्र भयें विसर्जिती । धोत्रें गळालीं नेणती क्षितीं ।
कुक्कुटरुपें रोहिणीपती । पळता झाला तेधवां ॥ ४६ ॥
शिखी होवोनियां शिखी । पळता झाला एकाएकीं ।
यम आपुलें स्वरुप झांकी । बकवेष घेवोनियां ॥ ४७ ॥
नैऋत्यपति होय काक । शशक होय रसनायक ।
कपोत होवोनियां अर्क । पळता झाला तेधवां ॥ ४८ ॥
कीर होवोनि वृत्रारी । पळतां भय वाटे अंतरीं ।
नाना पक्षिरुपें झडकरी । नवग्रह पळाले ॥ ४९ ॥
मिंधियावरी वीज पडत । दक्षावरी तेवीं अकस्मात ।
महावीर शिवसुत । वीरभद्र पातला ॥ ५० ॥
षड्बाहु वीर दैदीप्यमान । असिलता खेटक धनुष्य बाण ।
त्रिशूळ डमरु शोभायमान । सायुध ऐसा प्रगटला ॥ ५१ ॥
पूषाचे पाडिले दांत । भगदेवाचे नेत्र फोडीत ।
खांड मिशा उपडीत । ऋत्विजांच्या तेधवां ॥ ५२ ॥
चरणीं धरुनि आपटिले । बहुतांचे चरण मोडिले ।
कित्येकांचे प्राण गेले । वीरभद्र देखतां ॥ ५३ ॥
मागूनि पातला शंकर । तेणें दक्षपृतना मारिली सत्वर ।
कुंडमंडप समग्र । विध्वंसूनि जाळिला ॥ ५४ ॥
देखोनियां विरुपाक्ष । भयभीत झाला दक्ष ।
पद्मज आणि सहस्राक्ष । पूर्वींच तेथोनि पळाले ॥ ५५ ॥
वीरभद्र म्हणे शतमूर्खा दक्षा । त्वां निंदिलें कैसें विरुपाक्षा ।
तुज लावीन आतां शिक्षा । शिवद्वेषिया पाहें पां ॥ ५६ ॥
विद्युत्प्राय असिलता तीव्र । ऊर्ध्वहस्तें महावीर ।
छेदितां झाला दक्षशिर । प्रळय थोर जाहला ॥ ५७ ॥
दक्षशिर गगनीं उसळलें । वीरभद्रें पायांतळीं रगडिलें ।
मग उमाधवापाशीं ते वेळे । देव पातले चहूंकडोन ॥ ५८ ॥
सकळ सुरांसहित कमळासन । करीत उमावल्लभाचे स्तवन ।
म्हणे वृषभध्वजा कृपा करुन । दक्षालागीं ऊठवीं ॥ ५९ ॥
संतोषोनि कर्पूरगौर । म्हणे आणोनि लावा दक्षाचें शिर ।
परी तें नेदी वीरभद्र । पायांतळीं रगडिलें ॥ ६० ॥
म्हणे शिवद्वेषी दुराचार । त्याचा करीन ऐसा संहार ।
जो शिवनाम न घे अपवित्र । जिव्हा छेदीन तयाची ॥ ६१ ॥
जो न करी शिवार्चन । त्याचे हस्त चरण छेदीन ।
जो न पाहे शिवस्थान । त्याचे नयन फोडीन मी ॥ ६२ ॥
विष्णु थोर शिव लहान । हर विशेष विष्णु सान ।
ऐसें म्हणे जो खळ दुर्जन । संहारीन तयातें ॥ ६३ ॥
सर्वथा नेदीं मी दक्षशिर । काय करितील विधिहरिहर ।
मग मेषशिर सत्वर । दक्षालागीं लाविलें ॥ ६४ ॥
सजीव करोनियां दक्ष । तीर्थाटना गेला विरुपाक्ष ।
द्वादश वर्षे निरपेक्ष । सेवीत वनें उपवनें ॥ ६५ ॥
महास्मशान जें आनंदवन । तेथें शंकर राहिला येऊन ।
मग सहस्र वर्षें संपूर्ण । तपासनीं बैसला ॥ ६६ ॥
पुढें हिमाचलाचे उदरीं । अवतरली त्रिपुरसुंदरीं ।
शिवआराधना नित्य करी । हिमाचळीं सर्वदा ॥ ६७ ॥
हिमनगाची स्री मेनका । तीस पुत्र झाला मैनाकपर्वत देखा ।
पार्वती कन्या जगदंबिका । आदिमाया अवतरली ॥ ६८ ॥
ब्रह्मांडमंडपामाझारीं । जिची प्रतिमा नाहीं दुसरी ।
कमळजन्मावृत्रारी । त्यांसही दुजी करवेना ॥ ६९ ॥
तिचें स्वरुप पहावया । येती सुर भूसुर मिळोनियां ।
जिचें स्वरुप वर्णावया । सहस्रवदना शक्ति नव्हे ॥ ७० ॥
मृग मीन कल्हार खंजन । कुरवंडी करावेनेत्रांवरु ।
अष्टनायिकांचें सौंदर्य पूर्ण । चरणांगुष्ठीं न तुळे जिच्या ॥ ७१ ॥
आकर्णनेत्र निर्मळ मुखाब्ज । देखोनि लज्जित होय द्विजराज ।
कंठीरव देखोनि जिचा माज । मुख न दावी मनुष्यां ॥ ७२ ॥
परम सुकुमार घनश्यामवर्णीं । ओतिली इंद्रनीळ गाळुनी ।
दंततेज पडतां मेदिनीं । पाषाण महामणी पैं होती ॥ ७३ ॥
आदिमाया प्रणवरुपिणी । ते झाली हिमनगनंदिनी ।
अनंतशक्तींची स्वामिणी । वेदपुराणीं वंद्य जे ॥७४ ॥
कोट्यानुकोटी मीनकेतन । सांडणी करावी नखांवरुन ।
आंगींचा सुवास संपूर्ण । ब्रह्मांड फोडोन वरी जाय ॥ ७५ ॥
ब्रह्मादिदेव मुळींहूनी । गर्भी पाळी बाळें तीन्ही ।
बोलतां प्रकाश पडे सदनीं । निराळवर्णी कोमलांगी ॥ ७६ ॥
सहज बोलतां क्षितीं । वाटे रत्नराशी विखुरती ।
पदमुद्रा जेथें उमटती । कमळें उठती दिव्य तेथें ॥ ७७॥
त्या सुवासासी वेधोनि वसंत । भोवंता गडबडां लोळत ।
केवळ कनकलता अद्भुत । कैलासाहुनी उतरली ॥ ७८ ॥
नंदिसहित त्रिपुरारी । येवोनि हिमाचळीं तप करी ।
शिवदर्शन झडकरी । हिमनग येता जाहला ॥ ७९ ॥
घालोनियां लोटांगण । करीत तेव्हां बहुत स्तवन ।
यावरी पार्वती येऊन । करीत भजन शिवाचें ॥ ८० ॥
साठ सहस्र लावण्यखाणी । सवें सखिया जैशा पद्मिणी ।
तयांसहित गजास्यजननी । सेवा करी शिवाची ॥ ८१ ॥
द्वारीं सुरभीपुत्र रक्षण । ध्यानस्थ सदा पंचवदन ।
लाविले पंचदशलोचन । सदा निमग्न स्वरुपीं ॥ ८२ ॥
तारकासुराचे पुत्र तिघेजण । तारकाक्ष विद्युन्माली कमललोचन ।
तिहीं घोर तप आचरोन । उमारमण अर्चिला ॥ ८३ ॥
सहस्रदळकमळेंकरुन । त्रिवर्ग पूजिती त्रिनयन ।
सहस्रांत एक न्यून । कमळ झालें एकदां ॥ ८४ ॥
तिघेही काढूनि नेत्रकमळें । शिवार्चन करिते झालें ।
मागुती एक न्यून आलें । मग स्वशिरकमळें अर्पिलीं ॥ ८५ ॥
प्रसन्न होवोनि त्रिनेत्र । तिघे उठविले तारकापुत्र ।
तिघांसी दीधले अपेक्षित वर । झाले अनिवार त्रिभुवनीं ॥ ८६ ॥
तिघांसी चतुर्मुख प्रसन्न होऊन । त्रिपुरें दीधलीं अंतरिक्षगमनीं ।
दिव्य सहस्र वर्षे पाहतां शोधोनी । निमिषार्धें एकहोती ॥ ८७ ॥
इतुक्यांत जो धनुर्धर । मारील लक्ष्य साधुनि शर ।
त्रिपुरांसहित संहार । तुमचा करील निर्धारें ॥ ८८ ॥
यावरी त्या तिघांजणीं । त्रिभुवन त्रासिलें बळेंकरुनी ।
देव पळविले स्वस्थानाहूनी । पीडिली धरणी बहगु पापें ॥ ८९ ॥
मग देव ऋषि सकळ मिळोन । वैकुंठपतीस गेले शरण ।
गरुडध्वज सर्वांसी घेऊन । शिवापाशीं पातला ॥ ९० ॥
करितां अद्भुत स्तवन । परम संतोषला पंचवदन ।
म्हणे मी झालों प्रसन्न । मागा वरदान अपेक्षित ॥ ९१ ॥
म्हणती त्रिपुरें पीडिलें बहुत । देव ऋषि झाले पदच्युत ।
शिव म्हणे पाहिजे रथ । त्रिपुरमर्दनाकारणें ॥ ९२ ॥
तंव देव बोलती समस्त । आम्ही सजोनि देतों दिव्य रथ ।
मग कुंभिनी स्यंदन होत । चक्रें निश्र्चित शशिमित्र ॥ ९३ ॥
मंदरगिरी अक्ष होत । स्तंभ झाले चारी पुरुषार्थ ।
चारी वेद तुरंग बळवंत । मूर्तिमंत पै झाले ॥ ९४ ॥
सारथी विधि होत सत्वर । लाविले शास्त्रांचे वाग्दोर ।
पुराणें तटबंध साचार । उपपुराणें खिळे बहु ॥ ९५ ॥
कनकाद्रि धनुष्य थोर । धनुर्ज्या होत भोगींद्र ।
वैकुंठींचा सुकुमार । झाला शर तेजस्वी ॥ ९६ ॥
रथीं चढतां उमानाथ । रसातळीं चालिला रथ ।
कोणासी न उपडे निश्र्चित । मग नंदी काढीत श्रृंगानें ॥ ९७ ॥
मग स्यंदनीं एक चरण । दुजा नंदीवरी ठेवून ।
अपार युद्ध करुन । त्रिपुरदळें संहारिलीं ॥ ९८ ॥
होतां युद्धाचें घनचक्र । वीरभद्रें संहारिले असुर ।
परि अमृतकुंडे समग्र । दैत्यांकडे असती पैं ॥ ९९ ॥
अमृत शिंपितां अमित । सजीव होती सवेंचि दैत्य ।
शिवें मेघास्त्र घालूनि समस्त । अमृतकुंडें बुडविलीं ॥ १०० ॥
अंतराळीं त्रिपुरें भ्रमती । लक्ष साधी मृडानीपती ।
दिव्य सहस्र वर्षें झालीं येचि रीतीं । न लागती पातीं कदापि ॥ १०१ ॥
आंगीं लोटला धर्मपूर । ते हे भीमरथी गंगा थोर ।
नेत्रींचे जलबिंदु पडतां अपार । रुद्राक्ष तेथें जाहले ॥ १०२ ॥
दैत्यस्रिया पतिव्रता थोर । तेणें असुरांसी जय अपार ।
मग बौद्धरुपें श्रीकरधर । दैत्यस्रियांत प्रवेशला ॥ १०३ ॥
वेदबाह्य अपवित्र । प्रगट केलें चार्वाकशास्त्र ।
पतिव्रताधर्म मोडोनि समग्र । व्यभिचारकर्में करविलीं ॥ १०४ ॥
तेणें दैत्यांसी झाले अकल्याण । तंव इकडे शिवें लक्ष्य साधून ।
धनुष्यीं योजिला विष्णुबाण । पाशुपतास्त्र स्थापुनी ॥ १०५ ॥
उगवले सहस्र मार्तंड । तैसें अस्त्र चालिलें प्रचंड ।
कीं उभारिला कालदंड । संहारावया विश्र्वातें ॥ १०६ ॥
कीं प्रळयाग्नीची शिखा सबळ । कीं कृतांताची जिव्हा तेजाळ ।
कीं ते प्रळय मेघांतील । मुख्य चपळ निवडिली ॥ १०७ ॥
कीं सप्तकोटी मंत्रतेज पाहीं । एकवटलें त्या अस्राठायीं ।
देव दैत्य भयभीत हृदयीं । म्हणती कल्पान्त मांडिला ॥ १०८ ॥
न्याससहित जपोनि मंत्र । सोडोनि दिधलें दिव्यास्र ।
नवखंडधरणी आणि अंबर । तडाडलें ते काळीं ॥ १०९ ॥
सहस्र विजा कडकडती । तैसी धाविन्नली अस्रशक्ती ।
भयें व्यापिला सरितापती । आंग टाकूं पहाती दिग्गज ॥ ११० ॥
देव विमानें पळविती । गिरीकंदरीं असुर दडती ।
एक मूर्च्छना येवोनि पडती । उठती ना मागुते ॥ १११ ॥
त्या अस्रें न लागतां क्षण । त्रिपुरें टाकिलीं जाळून ।
त्यांत तृतीय नेत्रींचा प्रळयाग्न । साह्य झाला तयातें ॥ ११२ ॥
तीन्ही ग्राम सेनेसहित । त्रिपुरें भस्म झालीं तेथ ।
देव शिवस्तवन करीत । चरण धरीत सप्रेमें ॥ ११३ ॥
त्यावरी त्रिपुरपिता तारकासुर । तेणें प्रळय मांडिला थोर ।
देव पळविले समग्र । चंद्र सूर्य धरुनि नेले ॥ ११४ ॥
भागीरथी आदि गंगा पवित्र । धरुनि नेत तारकासुर ।
देवांगना समग्र । दासी करोनि ठेविल्या ॥ ११५ ॥
ब्रह्मा विष्णु शचीवर । करिती एकांतीं विचार ।
म्हणती शिवउमा करावी एकत्र । होईल पुत्र षण्मुख ॥ ११६ ॥
त्याचे हस्तें मरेल तारकासुर । मग बोलावूनि पंचशर ।
म्हणती तुवां जावोनि सत्वर शिवपार्वतीऐक्य करीं ॥ ११७ ॥
हिमाचळीं तप करी व्योमकेश । मन्मथा तूं भुलवीं तयास ।
मग रतीसहित कुसुमेश । शिवाजवळी पातला ॥ ११८ ॥
पार्वतीच्या स्वरुपांत । रती तेव्हां प्रवेशत ।
वसंतें वन समस्त । श्रृंगारिलें तेधवां ॥ ११९ ॥
शिवाच्या मानसीं सतेज । प्रवेशला शफरीध्वज ।
पांखरें करिती बहु गजबज । शिवध्यान विक्षेपिती ॥ १२० ॥
ते पक्षी हांकावया नंदिकेश्र्वर । गेला होता तेव्हां दूर ।
तों पार्वती होवोनि कामातुर । पाठीसी उभी मन्मथाच्या ॥ १२१ ॥
शिवें उघडिले नयन । तों पुढें देखिला मीनकेतन ।
म्हणे माझ्या तपासी केले विघ्न । मग भाललोचन उघडिला ॥ १२२ ॥
निघाला प्रळयवैश्र्वानर । भस्म केला कुसुमशर ।
फाल्गुनी पौर्णिमा साचार । काम जाळिला ते दिनीं ॥ १२३ ॥
शिवदूत भूतगण । महाशब्दें हांक देऊन ।
स्मरगृहशब्द उच्चारुन । नानापरी उपहासिती ॥ १२४ ॥
शिवाची आज्ञा तैंपासून । फाल्गुनमासीं हुताशनी करुन ।
जो हें व्रत न पाळी पूर्ण । अवदसा जाण त्या बाधी ॥ १२५ ॥
ऐसा संहारुन पंचशर । विचार करुनि पंचवक्र ।
तत्काळ उठोनि कर्पूरगौर । गेला कैलाससदनासी ॥ १२६ ॥
रती शोक करी बहुत । मग समाधान करी निर्जरनाथ ।
म्हणे कृष्णावतारीं तुझा कांत । रुक्मिणी उदरीं अवतरेल ॥ १२७ ॥
कमलासनें कन्येसी भोगितां । कंदर्पासी शाप दिधला होता ।
कीं शिवदृष्टीनें तत्त्वतां । भस्म होसील कामा तूं ॥ १२८ ॥
असो इकडे हिमनगकुमारी । शिवप्राप्तीलागीं तप करी ।
सप्तऋषि प्रार्थिती त्रिपुरारी । वरी कन्या हिमनगाची ॥ १२९ ॥
पार्वती तप करी जे वनीं । शिव तेथें गेला बटुवेष धरुनि ।
गायनाच्या छंदेकरुनी । पुसे भवानीप्रति तेव्हां ॥ १३० ॥
कासया तप करिसी येथ । येरी म्हणे जो कैलासनाथ ।
पति व्हावा एतदर्थ । आचरें तप येथें मी ॥ १३१ ॥
बटु बोले ते अवसरीं । तूं तंव हिमनगराजकुमारी ।
शंकर केवळ भिकारी । महाक्रोधी दारुण ॥ १३२ ॥
ओलें गजचर्म प्रावरण । शार्दूलचर्म नेसला सर्पभूषण ।
वसविलें महास्मशान । भूतगण सभोंवते ॥ १३३ ॥
तरी विष्णु विलासी सगुण । त्यासी वरीं तूं ऐक वचन ।
तुजयोग्य पंचवदन । वर नव्हे सर्वथा ॥ १३४ ॥
ऐकतां क्षोभली जगन्माता । म्हणे शिवनिंदका होय परता ।
वदन न दाखवीं मागुता । परम खळा द्वेषिया ॥ १३५ ॥
शिवनिंदक जो दुराचार । त्याचा विटाळ न व्हावा साचार ।
तुज शिक्षा करीन निर्धार । विप्र म्हणोनि राहिलें ॥ १३६ ॥
देखोनि दुर्गेचा निर्धार । स्वरुप प्रगट करी कर्पूरगौर ।
पार्वतीनें करुन जयजयकार । चरण दृढ धरियेले ॥ १३७ ॥
शिव म्हणे ते समयीं । प्रसन्न झालों माग लवलाहीं ।
अंबिका म्हणे ठाव देईं । अर्धांगीं तुझ्या जगदात्म्या ॥ १३८ ॥
अवश्य म्हणोनि त्रिपुरारी । कैलासासी गेला ते अवसरीं ।
पितृसदना झडकरी । गेली तेव्हां जगदंबा ॥ १३९ ॥
मग सप्तऋषि ते वेळे । शिवें हिमाचळा पाठविले ।
हिमनगें ते आदरें पूजिले । षोडशोपचारेंकरुनियां ॥ १४० ॥
अरुंधतीनें येऊन । भवानी पाहिली अवलोकून ।
म्हणे शिव आणि भवानी पूर्ण । जोडा होय निर्धारें ॥ १४१ ॥
मन्मथसंवत्सर चैत्रमासीं । लग्न नेमिलें शुद्ध अष्टमीसी ।
निश्र्चय करुनि सप्तऋषि । स्वस्थानासी पातले ॥ १४२ ॥
कधीं होईल शिवगौरीलग्न । इच्छिती ब्रह्मेंद्रादि सुरगण ।
तारकासुराचा तो प्राण । शिवपुत्र घेईल कधीं ॥ १४३ ॥
इकडे नंदीसी पाठवूनि ते वेळे । सर्व देव शिवें बोलाविले ।
घेवोनि त्रिदशांचे पाळे । पाकशासन पातला ॥ १४४ ॥
इंदिरेसहित इंदिरावर । सावित्रीसहित चतुर्वक्र ।
अठ्ठ्यायशीं सहस्र ऋषीश्र्वर । शिष्यांसहित निघाले ॥ १४५ ॥
सिद्ध चारण गुह्यक । पितृगण मरुद्गण वसुअष्टक ।
एकादशरुद्र द्वादशार्क । यक्षनायक पातला ॥ १४६ ॥
आपुलाल्या वाहनीं बैसोन । लोकपाल निघाले संपूर्ण ।
नवग्रह अष्टनायिका आदिकरुन । किन्नर गंधर्व सर्वही ॥ १४७ ॥
एवं सर्वांसहित शंकर । हिमाचलासी आला सत्वर ।
नगेंद्र येवोनि समोर । पूजोनि नेत सकळांतें ॥ १४८ ॥
दशसहस्र योजनें मंडप । उभविला ज्याचें तेज अमूप ।
सुवर्णसदनें देदीप्यमान । जानवशासी दीधलीं ॥ १४९ ॥
शिवस्वरुप पाहतां समस्त । वर्‍हाडी होती विस्मित ।
एक म्हणती वृद्ध बहुत । पुराणपुरुष अनादि ॥ १५० ॥
हा आहे केवळ निर्गुण । नवरी स्वरुपें अति सगुण ।
असो देवकप्रतिष्ठा करुन । मूळ आला हेमाद्रि ॥ १५१ ॥
आद्यंत अवघें साहित्य । कमलोद्भव स्वयें करीत ।
नवनिधी अष्ट महासिद्धि राबत । न्यून तेथें नसे कांहीं ॥ १५२ ॥
असो नवरा मिरवीत । नेला आपुल्या मंडपात ।
मधुपर्कादि पूजाविधि समस्त । हिमाचळ करीतसे ॥ १५३ ॥
लग्नघटिका आली जवळी । तंव ते श्रृंगार सरोवर मराळी ।
बाहेर आणिली हिमनगबाळी । उभी केली पटाआड ॥ १५४ ॥
लग्नघटिका पाहे दिनपती । मंगळाष्टकें म्हणे बृहस्पती ।
ॐपुण्याहं निश्र्चिती । कमलासन म्हणतसे ॥ १५५ ॥
असो यथाविधि संपूर्ण । दोघां झालें पाणिग्रहण ।
होमासी करिती प्रदक्षिण । शिवशक्ती तेधवां ॥ १५६ ॥
इतुकें याज्ञिक झाले सर्वही । परी नोवरी कोणी देखिली नाहीं ।
प्रदक्षिणा करितां ते समयीं । पदनख देखिले विधीनें ॥ १५७ ॥
कामें व्यापिला सूर्यजामात । पटपटां वीर्यबिंदु पडत ।
साठीसहस्र बालखिल्य तेथ । जन्मले क्षण न लागतां ॥ १५८ ॥
अन्याय देखोनि थोर । मदनांतक कोपला अनिवार ।
ब्रह्मयाचें पांचवें शिर । छेदून टाकिलें तेधवां ॥ १५९ ॥
झाला एकचि हाहाकार । त्यावरी वैकुंठीचा सुकुमार ।
समाधान करी अपार । चतुर्वक्र नाम तैंपासुनी ॥ १६० ॥
असो यथाविधि सोहळे । चारी दिवस संपूर्ण जाहले ।
सकळ देव गौरविले । वस्त्रालंकारीं हिमनगें ॥ १६१ ॥
सवें पार्वती घेऊनी । कैलासा आला शूलपाणी ।
यावरी सर्व देव मिळोनी । प्रार्थिते झाले विश्र्वनाथा ॥ १६२ ॥
खुंटली विश्र्वाची उत्पत्ती । मन्मथ उठवीं उमापती ।
मग तो मीनध्वज पुढती । अनंग करोनि जीवविला ॥ १६३ ॥
अंधकपुत्र तारकासुर । तेणें पळविले देव समग्र ।
शिवासी होईल कधीं पुत्र । देव समग्र वांछिती ॥ १६४ ॥
चारी युगेंपर्यंत । शिव उमा एकांतीं रमत ।
परी नोहे वीर्यपात । नव्हे सुत याकरितां ॥ १६५ ॥
तों तारकासुरें केला आकांत । स्वर्ग जाळिले समस्त ।
देवललना धरुनि नेत । दासी बहुत पैं केल्या ॥ १६६ ॥
देव शिवासी शरण जाती । तंव तीं दोघें एकांतीं रमती ।
देव ऋषि बाहेर तिष्ठती । प्रवेश कोणा नव्हेचि ॥ १६७ ॥
मग अग्नि आंत पाठविला । अतीरवेष तेणें धरिला ।
तो तृतीय नेत्रीं शिवाच्या राहिला । देवीं पाठविला मित्र म्हणोनी ॥ १६८ ॥
हांक फोडोनि भिक्षा मागत । शिव पार्वतीस आज्ञापित ।
माझें वीर्य धरोनि अद्भुत । भिक्षा देईं अतीतातें ॥ १६९ ॥
मग अमोघ वीर्य धरुन । अग्नीसी देत अंबिका आणोन ।
सांडलें जेथें वीर्य जाण । रेतकूप झाला तो ॥ १७० ॥
तोचि पारापरम चंचळ । न धरवे कोणा हातीं तेजाळ ।
असो कृशानूने वीर्य तत्काळ । प्राशन केलें तेधवां ॥ १७१ ॥
अग्नि झाला गरोदर । परम लज्जित हिंडत कांतार ।
तों साही कृत्तिका परम सुंदर । ऋषिपत्न्या देखिल्या ॥ १७२ ॥
त्या गंगेंत स्नान करुनी । तापत बैसल्या साहीजणी ।
तंव अग्नीनें गर्भ काढूनि । पोटांत घातला साहींच्या ॥ १७३ ॥
साहीजणी झाल्या गर्भिणी । परम आश्र्चर्य करिती मनीं ।
मगलज्जेनें गर्भ काढूनि । साहीजणींनी त्यागिला ॥ १७४ ॥
साहींचें रक्त एक झालें । दिव्य शरीर तत्काळ घडलें ।
सहा मुखें हस्त शोभले । द्वादश सरळ तेजस्वी ॥ १७५ ॥
कार्तिक मासीं कृत्तिकायोगीं । कुमार जन्मला महायोगी ।
मयूर वाहन भस्म अंगीं । उपासित शिवाातें ॥ १७६ ॥
शिवें निजपुत्र जाणोनी । नेवोनि लाविला अपर्णास्तनीं ।
सप्त वर्षें मृडानी । लालन पालन करी त्याचें ॥ १७७ ॥
देवांसी सांगे वैश्र्वानर । शिवासी झाला स्कंद पुत्र ।
ऐकतां देव समग्र । तारकावरी चालिले ॥ १७८ ॥
सेना जयाची बाहत्तर अक्षौहिणी । त्याचें नगर वेढिती सुधापानी ।
पृतनेसहित तेंच क्षणीं । तारकासुर बाहेर निघे ॥ १७९ ॥
इंद्रें स्वामी कार्तिकापासीं जाऊन । सेनापतित्व दिधलें संपूर्ण ।
दिव्यरथीं बैसवून । अभिषेकिला कुमार ॥ १८० ॥
इकडे तारकासुर सुधापानी । युद्ध करिती झोटधरणी ।
देव त्रासविलें दैत्यांनीं । आले पळोनि कुमाराकडे ॥ १८१ ॥
स्कंदापुढें कर जोडून । देव करिती अपार स्तवन ।
रक्षीं तारकासुरापासून । शिवनंदन तोषला ॥ १८२ ॥
देवांचा वृत्तांत जाणोनि सकळ । कुमारें धरिलें रुप विशाळ ।
तों तारकासुर धांविन्नला प्रबळ । शिवकुमार लक्षुनी ॥ १८३ ॥
तेहतीस कोटी सुरवर । उभे स्वामीचे पाठीं भार ।
तारकाअंगीं बळ अपार । दशसहस्र कुंजरांचें ॥ १८४ ॥
तारकासुर अनिवार । वर्षें सायकांचे संभार ।
स्वामीचे पाठीसी सुर । लपती सत्वर जाऊनी ॥ १८५ ॥
लक्षूनिया पाकशासन । तारकें शक्ति दिधली सोडून ।
प्रळयचपळेसी मागें टाकून । मनोवेगें चालली ॥ १८६ ॥
भयभीत शक्र होऊन । करी हरिस्मरण कर जोडून ।
म्हणे हे इंदिरा मानसरंजन । निवारी येवोनि शक्ति हे ॥ १८७ ॥
ब्रह्मानंदा विश्र्वव्यापका । दशावतार चरित्रचाळका ।
मधुमुरनरकांतका । निवारीं प्रळयशक्ति हे ॥ १८८ ॥
वैकुंठंहूनि योगमाता । हरीनें धाडिली लवलाह्या ।
तिणें ते शक्ति परतोनियां । एकीकडे पाडिली ॥ १८९ ॥
यावरीं तारकें बाणांचे पूर । स्वामीवरी सोडिले अपार ।
मुख पसरोनि शिवकुमार । तितुके गिळिता जाहला ॥ १९० ॥
नाना शस्त्रें अस्त्रशक्ती । तारकें सोडिल्या अनिवार गती ।
तितुक्या गिळिल्या सहजस्थितीं । शास्त्रसंख्यावदनानें ॥ १९१ ॥
कल्पांतरुद्रासमान । भयानक दिसे मयूरवाहन ।
तारकें ब्रह्मास्त्र दिधलें सोडून । तेंही गिळी अवलीळें ॥ १९२ ॥
जितुके शस्त्रमंत्र निर्वाण । तितुके प्रेरीतसे चहूंकडून ।
प्रळयकाळासम शिवनंदन । गिळी क्षण न लागतां ॥ १९३ ॥
मग निःशस्त्र तारकासुर । स्यंदनांहूनि उतरला सत्वर ।
स्वामीवरी धांवे अनिवार । सौदामिनीसारिखा ॥ १९४ ॥
ऐसें देखोनि षडानन । कृतांता ऐसी हांकदेऊन ।
रथाखालीं उतरुन । मल्लयुद्ध आरंभिलें ॥ १९५ ॥
सप्तदिवसपर्यंत । युद्ध झालें परम अद्भुत ।
तारकासुर अत्यंत । जर्जर केला आपटोनी ॥ १९६ ॥
पायीं धरोनि अवलीला । चक्राकार भोवंडिला ।
मग धरणीवरी आपटिला । चूर्ण झाला मृतवत ॥ १९७ ॥
निघोनियां गेला प्राण । दुंदुभी वाजवी शचीरमण ।
पुष्पें वर्षती सुरगण । कर जोडोनी स्तुति करिती ॥ १९८ ॥
मारिला जेव्हां तारकासुर । तेव्हां सात वर्षाचा शिवकुमार ।
मग सेनापतित्व समग्र । इंद्रें त्यासी दीधलें ॥ १९९ ॥
तारकासुर नगर । इंद्रें लुटिलें समग्र ।
देवस्रिया सोडविल्या सत्वर । सर्व देव मुक्त झाले ॥ २०० ॥
लागला तेव्हां जयवाद्यांचा घोष । कुमार गेला वाराणसीस ।
नमूनि शिवमृडानीस । सुख अपार दीधलें ॥ २०१ ॥
मग झालें मौंजीबंधन । सर्व तीर्थे करी षडानन ।
मग कपाटीं बैसला जाऊन । अनुष्ठान करी सुखें ॥ २०२ ॥
षडाननास भवानी म्हणत । ब्रह्मचर्य केलें आजपर्यंत ।
आतां स्री करुनि यथार्थ । गृहस्थाश्रम करीं कीं ॥ २०३ ॥
षडानन म्हणे अंबेप्रती । सांग स्रिया कैशा असती ।
म्यां देखिल्या नाहींत निश्र्चितीं । कैसी आकृति सांगे मज ॥ २०४ ॥
अपर्णा म्हणे सुकुमारा । मजसारिख्या स्रिया सर्वत्रा ।
ऐकतां हांसे आलें कुमारा । काय उत्तरा बोलत ॥ २०५ ॥
तुजसारिख्या स्रिया जरी । तुजसमान मज निर्धारीं ।
तुझ्या वचनासी मातुश्री । अंतर पडों नेदीं मी ॥ २०६ ॥
ऐसें कुमार बोलोन । महाकपाटांत जाय पळोन ।
मग ते जगन्माता आपण ।धरुं धांविन्नली तयातें ॥ २०७ ॥
नाटोपे कुमार ते क्षणीं । अंबा दुःखें पडे धरणीं ।
जें त्रिभुवनपतीची राणी । वेदपुराणीं वंद्य ॥ २०८ ॥
अरे तूं कुमारा दावीं वदना । आला माझ्या स्तनासी पान्हा ।
कोणासी पाजूं षडानना । निजवदना दाखवीं ॥ २०९ ॥
घेईं तुझें दूधलोणी । म्हणोनि कुमार वर्मी ते क्षणीं ।
बोले तेव्हां शापवाणी । क्रोधेंकरुनि कुमार तो ॥ २१० ॥
माझें दर्शना जी स्री येईल । ती सप्तजन्म विधवा होईल ।
स्वामीदर्शना पुरुष येईल । कार्तिक मासीं कृत्तिकायोगीं ॥ २११ ॥
तो जन्म सभाग्य । होईल धनाढ्य वेदपारंग ।
अनामिक हो अथवा मातंग । दर्शनें लाभ समानचि ॥ २१२ ॥
स्वामीस ऋषि विनविती समस्त । भवानी तुजलागीं तळमळत ।
भेटोनि येईं त्वरित । वाराणसीस जाऊनी ॥ २१३ ॥
मग स्वामी आनंवदना जाऊनी । आनंदविली शिवभवानी ।
उभयतांचे समाधान करुनी । मागुतीं गेला पूर्व स्थळा ॥ २१४ ॥
स्कंदपुराणीं कथा सूत । शौनकादिकांप्रति सांगता ।
ऐकतां विघ्नें समस्त । क्षणमात्रें दग्ध होती ॥ २१५ ॥
अपर्णाहृदयाब्जमिलिंद । श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ।
पूर्णब्रह्म अनादिसिद्धा । आनंदकंदा जगद्गुरु ॥ २१६ ॥
शिवलीलामृतग्रंथ प्रचंड । स्कंदपुराण ब्रह्मोत्तरखंड ।
परिसोत सज्कन अखंड । त्रयोदशोध्याय गोड हा ॥ २१७ ॥
॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥
