अध्याय ५
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
नामधारक भक्तासी । सिद्ध सांगे विस्तारेसीं ।
अवतार झाले मानुषी । भक्तजन तारावया ॥ १ ॥
ऐक भक्ता नामधारका । अंबऋषीकारणें विष्णु ऐका ।
अंगीकारिले अवतार देखा । मानुषीं नाना रुप घेतसे ॥ २ ॥
मत्स कूर्म वराह देख । नराचें देह सिंहाचें मुख ।
वामनरुप झाला भिक्षुक । झाला ब्राह्मण क्षत्रियकर्मी ॥ ३ ॥
दशरथकुळीं जन्म । प्रख्यात अवतार श्रीरघुराम ।
राजा होऊनि मागुती जन्म । गौळियां घरीं गुरें राखी ॥ ४ ॥
वस्त्रें फेडूनि झाला नग्न । बौद्धरुपी झाला आपण ।
होऊनि कलंकी अवतार जाण । तुरंगारुढ काय आवडी ॥ ५ ॥
नाना प्रकारें नाना वेष । अवतार हृषीकेश ।
तारावया साधु मानुष । दुष्टनिग्रह करावया ॥ ६ ॥
द्वापार जाउनी जाहला कली । अज्ञान लोक ब्राह्मणकुळीं ।
आचारहीन होऊनि प्रबळीं । वर्तती, महिमा कलियुगीं ॥ ७ ॥
भक्तजनरक्षणार्थ । अवतरला श्रीगुरुनाथ ।
सगरांकारणें भगीरथ । आणि गंगा भूमंडळीं ॥ ८ ॥
तैसी एक विप्रवनिता । आराधिलें श्रीविष्णु-दत्ता ।
तिचे उदरीं अवतार धरितां । आश्र्चर्य झालें परियेसा ॥ ९ ॥
‘ पीठापूर ‘ पूर्वदेशीं । होता ब्राह्मण उत्तमवंशी ।
आपस्तंब शाखेसी । नाम ‘ आपळराज ‘ जाण ॥ १० ॥
त्याची भार्या नाम ‘ सुमता ‘ । असे आचार पतिव्रता ।
अतिथी आणि अभ्यागता । पूजा करी भक्तिभावें ॥ ११ ॥
ऐसें असतां वर्तमानीं । पतिसेवा एक मनीं ।
अतिथीपूजा सगुणी । करी निरंतर परियेसा ॥ १२ ॥
वर्ततां ऐसें एके दिवशीं । आला दत्त अतिथीवेषीं ।
श्राद्ध होतें अमावास्येसी । तया विप्राघरीं देखा ॥ १३ ॥
न जेवितां ब्राह्मण घरीं । दत्तात्रेया भिक्षा घाली ते नारी ।
दत्तात्रेय साक्षात्कारी । प्रसन्न झाला तये वेळीं ॥ १४ ॥
त्रिमूर्तीचें रुप घेऊनि । स्वरुप दाविलें अतिगहनी ।
पतिव्रता धरुनि चरणीं । नमन करी मनोभावें ॥ १५ ॥
दत्तात्रेय म्हणती तियेसी । माग वो माते जें वांछिसी ।
जे जे वासना तुझे मानसीं । पावेल त्वरित म्हणितले ॥ १६ ॥
ऐकोनि स्वामीचें वचन । विप्रवनिता करी चिंतन ।
विनवीतसे कर जोडून । नानापरी स्तवोनियां ॥ १७ ॥
जय जया जगन्नाथा । तूं तारक विश्र्वकर्ता ।
माझे मनीं असे आर्ता । पुरवावी ते देवराया ॥ १८ ॥
तूं कृपाळू सर्वां भूतीं । वेद पुराणें वाखाणिती ।
केवीं वर्णूं तुझी कीर्ति । भक्तवत्सल कृपानिधि ॥ १९ ॥
मिथ्या नव्हे तुझा बोल । जें कां ध्रुवासी दिधलें अढळ ।
बिभीषणासी स्थपियलें । राज्यीं लंकादि्वपीचे ॥ २० ॥
भक्तजनां तूं आधार । व्हावया धरिसी अवतार ।
ब्रीद असे सचराचर । चौदा भुवनांमाझारीं ॥ २१ ॥
आतां मातें वर देसी । वासना असे मानसीं ।
नव्हा अन्यथा बोलासी । कृपासिंधु देवराया ॥ २२ ॥
माझे मनींची वासना । तुवां पुरवावी जगत्रजनना ।
अनाथतारका नारायणा । म्हणोनि चरणीं लागली ॥ २३ ॥
ऐकोनि तिचें करुणावचन । संतोषला त्रयमूर्ति आपण ।
कर धरुन आश्र्वासोन । माग जननी म्हणतसे ॥ २४ ॥
तंव बोलिली पतिव्रता । स्वामी जें निरोपिलें आतां ।
‘ जननी ‘ नाम मज ठेवितां । कर निर्धार याचि बोलाचा ॥ २५ ॥
मज पुत्र झाले बहुत । नव्हती स्थिरजीवित ।
जे राहिले असती आतां सजीवित । अक्षहीन पादहीन ॥ २६ ॥
योग्य झाला नाहीं कोणी । काय करावे मूर्ख प्राणी ।
असोनि नसती येणे गुणीं । पुत्रावीण काय जन्म ॥ २७ ॥
व्हावा पुत्र आम्हां ऐसा । ज्ञानवंत परमपुरुषा ।
जगद्वंद्य देवसदृशा । तुम्हांसारिखा मज आतां ॥ २८ ॥
ऐकोनि तियेचें वचन । प्रसन्न झाला दत्त आपण ।
पुढें असे कार्याकारण । दीक्षार्थ भक्तजनांसी ॥ २९ ॥
म्हणे तापसी तियेसी । पुत्र होईल तुज तापसी ।
उद्धरील तुझ्या वंशासी । ख्यातिवंत कलियुगीं ॥ ३० ॥
असावें तुम्हीं त्याचिया बोलीं । येर्हवीं न राहे तुम्हांजवळी ।
ज्ञानमार्गें अतुर्बळी । तुमचें दैन्यहारक देखा ॥ ३१ ॥
इतुके सांगोनि तापसी । अदृश्य झाला परियेसीं ।
विस्मय करीतसे मानसीं । विप्रवनिता तये वेळीं ॥ ३२ ॥
विस्मय करोनि घरांत । पतीसी सांगे वृत्तांत ।
दोघें हर्षनिर्भर होत । म्हणती होईल दत्तात्रेय ॥ ३३ ॥
माध्यान्हसमयीं अतिथिकाळीं । दत्तात्रेय येताति तये वेळी ।
विमुख न व्हावें तये काळीं । भिक्षा मात्र घालिजे ॥ ३४ ॥
दत्तात्रेयाचें स्थान जाण । माहूर करवीर क्षेत्र खूण ।
सदा वास याचि ग्रामा । पांचाळेश्र्वर नगरांत ॥ ३५ ॥
नाना रुपें भिक्षुकवेषें । दत्तात्रेय येताति हरुषें ।
न पुसतां माझ्या निरोपास । भिक्षा मात्र घालिजे ॥ ३६ ॥
विप्रस्त्री म्हणे पतीसी । आज अवज्ञा केली मीं तुम्हांसी ।
ब्राह्मण न जेवितां तयासी । भिक्षा घातली म्हणतसे ॥ ३७ ॥
ऐकोनि सतीचे बोल । विप्रमन संतोषलें ।
म्हणे पतिव्रते भलें केलें । पितर जाहले माझे तृप्त ॥ ३८ ॥
करुनि कर्म पितरांचे नामीं । समर्पावें विष्णूसी आम्हीं ।
साक्षात्कारें आपण येऊनि । भिक्षा केली आम्हां घरीं ॥ ३९ ॥
कृतार्थ झाले पितृ समस्त । निर्धारें झाले स्वर्गस्थ ।
साक्षात् विष्णु भेटला दत्त । त्रयमूर्ति-अवतार ॥ ४० ॥
धन्य धन्य तुझी मातापिता । जो वर लाधलीस मुख्य आतां ।
पुत्र होईल तुज निभ्रांता । न धरीं चिंता मनासीं ॥ ४१ ॥
हर्षें निर्भर होवोनि । राहिली दोघें निश्र्चिंत मनीं ।
वर्ततां जाहली अंतर्वत्नी । विप्रस्त्री परियेसा ॥ ४२ ॥
ऐसे नव मास क्रमोनि । प्रसूत जाहली शुभदिनीं ।
विप्रें स्नान करुनि । केलें जातकर्म तये वेळीं ॥ ४३ ॥
मिळवोनि समस्त विप्रकुळीं । जातक वर्तविती तये वेळीं ।
म्हणती तपस्वी होईल बळी । दीक्षाकर्ता जगद्गुरु ॥ ४४ ॥
ऐकोनि म्हणती मातापिता । हो कां आमुचा कुळउद्धरिता ।
आम्हांसी वर दिधला दत्ता । म्हणोनि ठेविलें तया नांव ॥ ४५ ॥
‘ श्रीपाद ‘ म्हणोनि याकारणें । नाम ठेविलें तया ब्राह्मणे ।
अवतार केला त्रैमूर्ति आपण । भक्तजन तारावया ॥ ४६ ॥
वर्तत असतां त्याचे घरीं । झाला सात संवत्सरीं ।
मुंजीबंधन ते अवसरीं । करिता झाला दि्वजोत्तम ॥ ४७ ॥
बांधितां मुंजी ब्रह्मचारी । म्हणता झाला वेद चारी ।
मीमांसा तर्क अतिविस्तारीं । म्हणों लागला तये वेळीं ॥ ४८ ॥
ऐकोनि समस्त नगरलोक । विस्मय करिती सकळिक ।
होईल अवतार कारणिक । म्हणोनि बोलती आपणांत ॥ ४९ ॥
आचार-व्यवहार-प्रायश्र्चित्त । समस्तांसी आपण बोलत ।
वेदांतभाष्य वेदार्थ । सांगता झाला दि्वजवरांसी ॥ ५० ॥
वर्ततां ऐसें परियेसीं । झाला संवत्सर षोडशी ।
विवाह करुं म्हणती पुत्रासी । मातापिता अवधारा ॥ ५१ ॥
विचार करिती पुत्रासवें । बा रे विवाह तुज करावें ।
श्रीपाद म्हणे ऐका भावें । माझी वांछा सांगेन ॥ ५२ ॥
कराल विवाह मज तुम्ही । सांगेन ऐका, विचारिलें आम्हीं ।
वैराग्यस्त्री असे नेमी । काम्य आमुचे तेथें असे ॥ ५३ ॥
ते स्त्रियेवांचूनि आणीक नारी । समस्त जाणा मातेसरी ।
जरी आणाल ते सुंदरी । वरुं म्हणती तये वेळीं ॥ ५४ ॥
आपण तापसी ब्रह्मचारी । योगश्रियावांचोनि नारी ।
नलगती, हा बोल धरा निर्धारीं । ‘ श्रियावल्लभ ‘ नाम माझें ॥ ५५ ॥
‘ श्रीपाद-श्रीवल्लभ ‘ ऐसे । नाम झालें त्रिमूर्ति कैसें ।
पितयातें म्हणतसे । जाऊं उत्तरपंथासी ॥ ५६ ॥
ऐकोनि पुत्राचें वचन । आठव जाहलें पूर्वील सूचन ।
भिक्षुकें सांगितलें निर्गुण । सत्य झालें म्हणतसे ॥ ५७ ॥
आतां याचिया बोलासी । मोडा घालितां परियेसीं ।
विघ्न होईल भरंवसी । म्हणोनि विचारिती तये वेळीं ॥ ५८ ॥
न म्हणावें पुत्र यासी । अवतारपुरुष तापसी ।
जैसें याचे वसे मानसीं । तैसें करावें म्हणती मातापिता ॥ ५९ ॥
निश्र्चय करुनि आपुले मनीं । पुत्रासी म्हणती जनकजननी ।
होतों आशाबद्ध होऊनि । प्रतिपाळिसी म्हणोनियां ॥ ६० ॥
ऐसें मनीं व्याकुळित । डोळां निघती अश्रुपात ।
माता पडली मूर्च्छागत । पुत्रस्नेहेंकरोनियां ॥ ६१ ॥
देखोनि मातेचें दुःख । संबोखीतसे परमपुरुष ।
उठवूनि आपुल्या करकमळिकें । अश्रुपात पुसतसे ॥ ६२ ॥
अवो माते न करीं चिंता । जें जें वांछिसी तें देईन आतां ।
दृढ करुनियां चित्ता । रहा सुखें नांदत ॥ ६३ ॥
बा रे तुजकरितां आपण । दुःख विसरलें अंतःकरण ।
रक्षिसी आम्हां म्हातारपणीं । दैन्यावेगळें करिसी म्हणोनि ॥ ६४ ॥
पुत्र असती आपणा दोन । पाय पांगुळ अक्षहीन ।
त्यांतें पोसावें आतां कवणें । आमुतें कोण रक्षील ॥ ६५ ॥
ऐकोनि जननीचें वचन । अवलोकीतसे अमृतनयनें ।
पुत्र दोघे जाहले सगुण । आली दृष्टिचरणादिक ॥ ६६ ॥
जैसा चिंतामणि-स्पर्शें । लोखंड होय सुवर्णासरिसें ।
तैसें महात्मदृष्टि-वर्षे । योग्यता आली तत्काळीं ॥ ६७ ॥
वेदशास्त्रादि व्याकरण । सर्व म्हणती तत्क्षण ।
दोघे येऊनि लागती चरणा । कृतार्थ झालों म्हणोनियां ॥ ६८ ॥
आश्र्वासून तये वेळीं । दिधला वरु तत्काळीं ।
पुत्रपौत्रादीं नांदाल प्रबळीं । श्रियायुक्त सनातन ॥ ६९ ॥
सेवा कराल जनकजननी । पावाल सुख महाज्ञानी ।
इह सौख्य पावोनि । व्हाल मुक्त हे निश्र्चित ॥ ७० ॥
ऐसें बोलोनि तयांसी । संबोखीतसे मातेसी ।
पाहोनि दोघां पुत्रांसी । राहतां सौख्य पावाल ॥ ७१ ॥
पुत्र दोघे शतायुषी । निर्धार धरीं वो मानसीं ।
कन्या पुत्र होतील त्यांसी । पौत्रपुत्र पहाल नयनीं ॥ ७२ ॥
अखंड लक्ष्मी यांचे घरीं । यांचे वंशपारंपरीं ।
कीर्तिवंत सचराचरीं । संपन्न होतील वेदशास्त्रीं ॥ ७३ ॥
आमची अवज्ञा न करितां । निरोप द्यावा अवो माता ।
जाणें असे उत्तरपंथा । दीक्षा देणें साधुजनां ॥ ७४ ॥
ऐसें सांगोनि मातापित्यांसी । अदृश्य झाला परियेसीं ।
पावला त्वरित पुरी काशी । गुप्तरुपें होता तेथें ॥ ७५ ॥
निघाला तेथूनि बदरीकानना । भेटी घेउनि नारायणा ।
अवतार असे आपणा । कार्याकारण मनुष्यदेहीं ॥ ७६ ॥
दीक्षा करावया साधुजनां । तीर्थें हिंडतसे आपण ।
मनोवेगें मार्गक्रमण । आले तीर्थ गोकर्णासी ॥ ७७ ॥
ऐकोनि सिद्धाचें वचन । विनवी नामधारक आपण ।
तें परिसा श्रोतेजन । म्हणे सरस्वती गंगाधरु ॥ ७८ ॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ
श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे
दत्तात्रेय श्रीपादावतारकथनं नाम पंचमोऽध्यायः ॥
II श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु II