अध्याय ३५
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
नामधारक सिद्धासी । विनवीतसे परियेसीं ।
रुद्राध्याय विस्तारेसीं । दंपतीतें सांगितला ॥ १ ॥
पुढें काय वर्तलें । विस्तारुनि सांगा वहिले ।
मन माझें वेधलें । गुरुचरित्र ऐकावया ॥ २ ॥
सिद्ध म्हणे ऐक ताता । अपूर्व असे पुढें कथा ।
तेचि जाणा पतिव्रता । श्रीगुरुतें विनवीत ॥ ३ ॥
कर जोडोनि श्रीगुरुसी । विनवीतसे भकतीसीं ।
आम्हां गति पुढें कैसी । कवणेपरि असावें ॥ ४ ॥
याकारणें आपणासी । एखादा मंत्र उपदेशी ।
जेणें राहे जीवासी । चरणस्मरण सनातन ॥ ५ ॥
श्रीगुरु म्हणती तियेसी । स्त्रियांतें काय उपदेशी ।
पतिभक्ति करावी हर्षी । उपदेश स्त्रियांतें देऊ नये ॥ ६ ॥
देता उपदेश स्त्रियांसी । विघ्न असे मंत्रासी ।
पूर्वी शुक्राचार्यासी । घडले असे परियेसा ॥ ७ ॥
ऐसें ऐकोनि श्रीगुरुवचन । विनवीतसे कर जोडून ।
स्त्रिया केवीं मंत्रहीन । शुक्राचार्या केवीं झालें ॥ ८ ॥
विस्तारोनि आम्हांसी । सांगा स्वामी कृपेसीं ।
म्हणोनि लागली चरणासी । करुणावचनेंकरुनियां ॥ ९ ॥
श्रीगुरु सांगती तियेसी । पूर्वकथा परियेसी ।
युद्ध देवदैत्यांसी । सदा होतसे अवधारीं ॥ १० ॥
दैत्यसैन्य पडे रणीं । शुक्र करी संजीवनी ।
समस्त सैन्य उठवूनि । पुनरपि पाठवी युद्धासी ॥ ११ ॥
इंद्र वज्रेंकरुनि मारी । शुक्र अमृत-जप करी ।
सवेंचि येती निशाचरी । देवसैन्य मारावया ॥ १२ ॥
ऐसें होतां एके दिवसीं । इंद्र गेला कैलासासी ।
सांगे स्थिति शिवासी । शुक्राचार्याची मंत्रकरणी ॥ १३ ॥
कोपोनियां ईश्र्वर । नंदीस सांगे उत्तर ।
जावोनियां वेगवक्त्र । शुक्राचार्या धरुनि आणिं ॥ १४ ॥
स्वामीवचन ऐकोनि । नंदी गेला ठाकोनि ।
शुक्र होता तपध्यानीं । मुखें धरिला नंदीने देखा ॥ १५ ॥
घेऊनि गेला शिवापाशी । आकांत दैत्यदलासी ।
ईश्र्वरें ग्रासिलें तयासी । अगस्त्य-सिंधूपरी देखा ॥ १६ ॥
ऐसा किती दिवसवरी । होता शुक्र शिवाचे उदरीं ।
निघूनि गेला मूत्रद्वारीं । विसर पडे शंकरासी ॥ १७ ॥
पूर्वी होतें शुक्र नांव । ईश्र्वर-उदरीं जाहला उद्भव ।
नाम पावला ‘ भार्गव ‘ । पुनरपि अमृतमंत्र जपे ॥ १८॥
इंद्र मनीं विचारी । पुरोहितासी पाचारी ।
कैसा मंत्र शुक्र करी । अमृतसंजीवनी दैत्यांसी ॥ १९ ॥
यासी करावया विघ्न एक । तूं पुरोहित विवेक ।
बुद्धि-विचार अधिक । बृहस्पति गुरुराया ॥ २० ॥
पाहे पां दैत्यदैव कैसें । शुक्रासारिखा गुरु विशेषें ।
देतो जीवासी भरंवसे । दैत्य येती युद्धासी ॥ २१ ॥
तैसा नव्हेस तूं आम्हांसी । आमुतें कां गा उपेक्षिसी ।
देवगुरु तूं म्हणविसी । बुद्धि विचारीं शीघ्र आतां ॥ २२॥
तूं पूज्य समस्त देवांसी । जरी तूं आम्हां कृपा करिसी ।
शुक्राचार्य काय विशेषीं । तुजसमान नव्हे जांण ॥ २३ ॥
ऐसें नानापरी देख । इंद्र अमरनायक ।
पूजा केली उपचारिक । बृहस्पति संतोषला ॥ २४ ॥
गुरु म्हणे इंद्रासी । यासी उपाव करावा ऐसी ।
षट्कर्ण करितां मंत्रासी । सामर्थ्य राहील शुक्राचें ॥ २५ ॥
एखादा पाठवावा शुक्रापाशीं । विद्यार्थी होऊन कपटवेषीं ।
मंत्र शिकेल परियेसीं । विघ्न होईल म्हणोनि ॥ २६ ॥
आपुला पुत्र कच असे । त्यातें पाठवूं विद्याभ्यासें ।
मंत्र शिकेल कैसा असे । ऐसा निर्धार केला देखा ॥ २७ ॥
कचातें बृहस्पति । सांगतसे बुद्धि प्रीतीं ।
तुवां जावें शुक्राप्रती । विद्यार्थिरुप धरोनियां ॥ २८ ॥
आमुची निंदा तेथें करीं । मनोभावें सेवा करीं ।
संजीवनी कवणेपरी । मंत्र शिकें पुत्रराया ॥ २९ ॥
निरोप घेऊनि पितयाचा । आणि इंद्रादि समस्त देवांचा ।
शुक्राप्रती गेला कचा । विद्यार्थिरुप धरोनि ॥ ३० ॥
नमन करुनि सांष्टांगीं । उभा राहिला करुणांगीं ।
शुक्र पुसतसे वेगीं । कवण कोठोनि आलासी ॥ ३१ ॥
बोले आपण द्विजकुमर । ऐकिली तुझी कीर्ति थोर ।
विद्याभ्यासीन मनोहर । म्हणोन आलों सेवेसी ॥ ३२ ॥
सेवक होईन तुमचे चरणीं । धरुनि आलों अंतःकरणीं ।
तूं भक्तवत्सलशिरोमणि । अनाथाचा प्रतिपालक ॥ ३३ ॥
ऐसें करुणावचनें देखा । विनवीतसे कच निका ।
जवळी उभी शुक्रकन्यका । करुणें पितयासी विनवीतसे ॥ ३४ ॥
शुक्रासी म्हणे देवयानी । ब्राह्मण भला दिसे नयनीं ।
यातें तुम्हीं शिष्य करुनि । विद्याभ्यास सांगावा ॥। ३५ ॥
कच सुंदर सुलक्षण । जैसा दिसे मदन कामन ।
देवयानी करी चिंतन । ऐसा पति व्हावा मज ॥ ३६ ॥
ऐसी वासना धरुनी मनीं । पितयातें विनवी नमुनी ।
शिष्य केला कच सगुणी । शुक्राचार्य कृपा करी ॥ ३७ ॥
ऐसा विद्याभ्यास करितां । दैत्यकुळ दुःखिता ।
देवगण आले आतां । कपटवेष म्हणती त्यासी ॥ ३८ ॥
शिकूनियां विद्येसी । शिकवील जाऊनि देवांसी ।
कुडें होईल आम्हांसी । म्हणोनि चिंतिती मनामध्यें ॥३९॥
काळ क्रमितां एके दिवसीं । कचातें पाठविलें समिधांसी ।
दैत्य जाती साह्यासी । समिधेनिमित्त रानांत ॥ ४० ॥
रानीं जाऊनि कचासी । दैत्यें मारिलें द्वेषीं ।
समिधा घेवोनियां घरासी । दैत्य आपण येते झाले ॥ ४१ ॥
शुक्राचार्याची कन्या । नाम तिचें देवयानी म्हणोनियां ।
पितयासी विनवी नमूनियां । कच न दिसे कोठें आणा ॥ ४२ ॥
कच आलियावांचून । भोजन ज करी आपण ।
ऐसें करीतसे निर्वाण । शुक्राचार्य चिंतीतसे ॥ ४३ ॥
ज्ञानें पाहे मानसीं । मृत्यु झाला असे त्यासी ।
मंत्र जपूनि संजीवनीसी । त्वरित घरासी आणिला ॥ ४४ ॥
आणिक होतां बहुत दिवस । दैत्य करिती अतिद्वेष ।
गेला होता वनास । पुनरपि वधिती तयासी ॥ ४५ ॥
मागुती वाचेल म्हणोनि । चूर्ण करिती छेदोनि ।
दाही दिशा टाकोनि । आले घरा पुनरपि ॥ ४६ ॥
दिवस गेला अस्तमानीं । पुसतसे देवयानी ।
कच न दिसे म्हणोनि । पितयातें विनवीतसे ॥ ४७ ॥
कच माझा प्राणसखा । नाणिसी जरी घेईन विखा ।
दाखवी मज याचे मुखा । म्हणोनि प्रलाप करीतसे ॥ ४८ ॥
कन्येवरी ममत्व बहुत । म्हणोनि शुक्र ज्ञानें पहात ।
छिन्नविच्छिन्न केले म्हणत । मंत्र जपला संजीवनी ॥ ४९ ॥
ऐसें मंत्राचें सामर्थ्य । कच आला घरा त्वरित ।
देवयानी संतोष करीत । पिता आलिंगी कन्येसी ॥ ५० ॥
दैत्य-शिष्य विचार करिती । कांहीं केलिया न मरे म्हणती ।
गुरुकन्येसी असे प्रीति । म्हणूनि गुरु वांचवितो ॥ ५१ ॥
आतां उपाय करुं यासी । येईल उदईक एकादशी ।
मारुनि मिळवूं पानकेसी । गुरुमुखीं पाजवूं ॥ ५२ ॥
ऐसी निगुती करुनि । आली एकादशी दिनीं ।
कचातें बाहेर नेवोनि । मारिते जहाले दैत्य-शिष्य ॥ ५३ ॥
पानक करिती गुरुसी । त्यांत मिळविती समरसीं ।
स्निग्धा मिळवूनि बहुवसी । शुक्रगुरुसी देते झाले ॥ ५४ ॥
मागुती पुसे देवयानी । पितयातें विनवूनि ।
सखा आणीं म्हणोनि । अति रुदना करीतसे ॥ ५५ ॥
शुक्र पहातसे ज्ञानी । न दिसे कच त्रिभुवनीं ।
खेद करीतसे देवयानी । कन्यामोह असे बहुत ॥ ५६ ॥
विचार करितां सर्वां ठायीं । दिसों लागला आपुले देही ।
संदेह पडला शुक्रा पाहीं । कैसें करुं म्हणतसे ॥ ५७ ॥
कन्येसी म्हणे शुक्र देखा । कच नये आतां ऐका ।
माझे उदरीं असे निका । केवीं काढूं तयासी ॥ ५८ ॥
यासी काढितां आपणासी । मृत्यु होईल परियेसी ।
काय अभिलाष असे त्यासी । म्हणोनि कन्येसी पुसतसे ॥ ५९ ॥
पितयासी विनवी देवयानी । अभिलाष होता माझे मनीं ।
भार्या होईन त्यासी म्हणोनि । दोघें असतों तुजपाशीं ॥ ६० ॥
येणें व्हावें माझा पति । होतां संकल्प माझे चित्तीं ।
जरी न आणिसी माझा पति । प्राण त्यजीन म्हणतसे ॥ ६१ ॥
संदेह पडला शुक्रासी । बोधिता झाला कन्येसी ।
त्यासी आणितां आपणासी । मृत्यु होईल अवधारीं ॥ ६२ ॥
कन्या म्हणे पितयासी । समस्तां तूं वांचविसी ।
आपुला प्राण जाईल म्हणसी । अति आश्र्चर्य म्हणतसे ॥ ६३ ॥
शुक्र म्हणे देवयानी । मंत्र असे संजीवनी ।
मजवांचूनि नेणें कोणी । मातें कोण उठविल ॥ ६४ ॥
मंत्र सांगो नये कवणा । षट्कर्ण करितां जाईल गुणा ।
कचाकरितां आपुला प्राण । जाईल म्हणे शुक्र देखा ॥६५ ॥
न ऐके कन्या देवयानी । पित्याचे चरण धरुनि ।
विनवीतसे कर जोडोनि । मंत्र आपणासी शिकवावा ॥६६॥
कचासी तूं मंत्र करी । मृत्यु येईल तुज जरी ।
मंत्र करुनि तुम्हां जागृत करीं । म्हणोनि चरणीं लागली ॥ ६७ ॥
शुक्र म्हणे कन्येसी । मंत्र सांगूं नये स्त्रियांसी ।
दोष असे परियेसीं । वेदशास्त्रीं असंख्यांत ॥ ६८ ॥
स्त्रियांसी मंत्र पतिभक्ति । जपूं नये मंत्रयुक्ति ।
सांगतां दोष आम्हां घडती । मंत्रसत्व जाईल ॥ ६९ ॥
पित्यासी म्हणे देवयानी । सुखें असा मंत्र जपोनि ।
त्यजीन आपुला प्राण म्हणोनि । आली मूर्छना तयेवेळीं ॥ ७० ॥
शुक्राची कन्येवरी प्रीति । उठवोनि तिसी आलिंगिती ।
मंत्र तिसी सांगती । संजीवनी अवधारा ॥ ७१ ॥
कच आपुल्या पोटीं होता । तोही होय ऐकता ।
मंत्र जहाला षट्कर्णता । मग जपिला कचानिमित्यें ॥ ७२ ॥
शुक्राचे पोटांतुनी । कच निघाला फुटोनि ।
मंत्र जपोनि देवयानी । पितयातें उठविलें ॥ ७३ ॥
तीन वेळां मंत्र जपतां । कचें पाठ केला तत्त्वता ।
संतोष करी मनीं बहुता । कार्य साधलें म्हणोनि ॥ ७४ ॥
शुक्राचार्यासी नमूनि । कच विनवी कर जोडूनि ।
दैत्यद्वेषें मरतों म्हणोनि । निरोप द्यावा आपणासी ॥ ७५ ॥
स्वामीधर्में विद्या शिकलों । जें जें मनींचे लाधलों ।
तुझे कृपें पूर्ण जहालों । म्हणोनि चरणीं लागला ॥ ७६ ॥
शुक्राचार्ये हर्षोनि । निरोप दिधला संतोषोनि ।
पालव धरी देवयानी । आपुला पति होई म्हणे ॥ ७७ ॥
तूंतें मारिलें दैत्यें सकळी । प्राण आणविले आपण ।
विद्या शिकलासि पित्याजवळी । अवश्य वरावें म्हणतसे ॥ ७८ ॥
कच म्हणे ऐक बाळे । गुरुकन्या भगिनी बोले ।
तुवां आमुतें वांचविलें । माता होसी निर्धारीं ॥ ७९ ॥
वरितां दोष आपणासी । दूषण करिती समस्त ऋषि ।
बहीण तूं आमुची होसी । म्हणोनि विनवी तयेवेळीं ॥८०॥
देवयानी कोपोनियां । शाप दिधला तत्क्षणीं तया ।
वृथा होय तुझी विद्या । समस्त विसरसी तात्काळी ॥ ८१ ॥
माझे अंतःकरणींची आशा । तुंवा केली दुराशा ।
विद्या नये तुज लवलेश । म्हणूनि शाप देतसे ॥ ८२ ॥
कच म्हणे तियेसी । वायां शापिलें आम्हांसी ।
पुरुष होईल तुज ऐसी । ब्रह्मकुळाव्यतिरिक्त ॥ ८३ ॥
तुझा पिता ब्रह्मज्ञानी । जाणे अमृतसंजीवनी ।
तुज शिकविल्या-गुणीं । पुढें मंत्र न चाले जाण ॥ ८४ ॥
ऐसा शाप देऊनि । कच गेला निघोनि ।
संतोष झाला इंद्रभुवनीं । दैत्यजीवनी नव्हेचि ॥ ८५ ॥
शुक्राचा संजीवनी मंत्र । कामा नये जाहला अपात्र ।
स्त्रियांसी न सांगावा मंत्र । म्हणोनि श्रीगुरु निरुपती ॥ ८६ ॥
स्त्रियांसी कारण पतिसेवा । याचि कारणें मंत्र न द्यावा ।
व्रतोपास करावा । गुरु-पुरुष निरोपें ॥ ८७ ॥
सावित्री विनवी श्रीगुरुसी । व्रतें आचरलीं बहुवसी ।
तुझे वाक्यें आम्हांसी । एखादें व्रत निरोपावें ॥ ८८ ॥
तूं तारक विश्र्वासी । तुजवांचूनि नेणों आणिकासी ।
तूंचि तारक आम्हांसी । व्रत तुझी चरणसेवा ॥ ८९ ॥
भक्ति राहे तुझिया चरणीं । ऐसा निरोप द्यावा मुनि ।
म्हणूनि लागली चरणीं । कृपा करीं म्हणोनियां ॥ ९० ॥
श्रीगुरु म्हणती तियेसी । सांगेन व्रत तुज ऐसी ।
स्थिर होय अहेवपणासी । राज्य पावे तुझा पति ॥ ९१ ॥
दंपती विनवी स्वामियासी । वाक्य कारण आम्हांसी ।
जैसा कांहीं निरोप देसी । तेणेंपरी रहाटों स्वामिया ॥ ९२ ॥
जो गुरुचें वाक्य न करी । तोचि पडे रौरवघोरीं ।
तुझे वाक्य आम्हां तारी । म्हणोनि चरणीं लागती ॥ ९३ ॥
भक्तवत्सल श्रीगुरुनाथ । सांगता जहाला अतिप्रीत ।
विश्र्व तारावया समर्थ । व्रत तिसी सांगतसे ॥ ९४ ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । श्रीगुरु सांगती अतिकवतुका ।
ऐकताति दंपतीं निका । अतिप्रीतीकरुनियां ॥ ९५ ॥
श्रीगुरु म्हणती तयांसी । सांगेन व्रत इतिहासीं ।
ऋषि पुसती सूतासी । व्रत बरवें निरोपावें ॥ ९६ ॥
सूत म्हणे ऋषेश्र्वरां । सांगतो व्रत मनोहरा ।
स्त्री अथवा पुरुषवरा । व्रत असे अवधारा ॥ ९७ ॥
नित्यानंद असे शांत । निर्विकल्प निरामय वस्त ।
ऐसा ईश्र्वर अर्चा त्वरित । सकळाभीष्ट पाविजे ॥ ९८ ॥
विरक्त अथवा मदनरत । विषयातुर आसक्त ।
जे पूजिती पूर्ण भक्त । त्यांसी ईश्र्वर प्रसन्न ॥ ९९ ॥
संसार मायासागरांत । भुंजताति जन समस्त ।
एखादे समयी श्रीगुरुभक्त । शिवव्रत आचरिती ॥ १०० ॥
त्याणें पावतील पैलपार । ऐसें बोलती वेदशास्त्र ।
स्वर्गापवर्गा अधिकार । त्यासी होती परियेसा ॥ १०१ ॥
विशेष असे व्रत एक । सोमवार महासुख ।
ईश्र्वरार्चन करावें ऐक । सकाळभीष्ट पाविजे ॥ १०२ ॥
नक्तभोजन उपवास । जितेंद्रिय करावें विशेष ।
वैदिक-लौकिक मार्गीं सुरस । विधिपूर्वक पूजावें ॥ १०३ ॥
गृहस्थादि ब्रह्मचारीं । सुवासिनीं कन्याकुमारीं ।
भ्रताराविण विधवा जरी । व्रत करावें अवधारा ॥ १०४ ॥
याचें पूर्वील आख्यान । सांगता असे अतिगहन ।
एकचित्तें परिसा जन । ऋषिस्तोम सकळिक ॥ १०५ ॥
स्कंदपुराणींची कथा । सर्व साध्य ऐकतां ।
पूर्वकाळीं आर्यावर्ता । राजा एक अवधारा ॥ १०६ ॥
‘ चित्रवर्मा ‘ नाम त्यासी । धर्मात्मा परियेंसी ।
धर्ममार्ग आचरे हर्षीं । अधर्मियाते शिक्षा करी ॥ १०७ ॥
अखिल पुण्य त्याणें केले । सकळ संपदे वाढविलें ।
समस्त वैरी जिंकिले । पराक्रमी महा शौरी ॥ १०८ ॥
सहपत्या धर्म करिती । पुत्रकाम्यें शिवा पूजिती ।
ऐसे किती काळ क्रमिती । कन्या जाहली तयांसी ॥ १०९ ॥
अतिसुंदर सुलक्षणी । जैसी पार्वती स्वरुपिणी ।
तेज फांके सूर्यकिरणी । अतिलावण्यस्वरुपीं ॥ ११० ॥
वर्तावया जातकासी । बोलाविले सकळ ज्योतिषी ।
द्विज मिळोनि अपारेसीं । जातक वर्तविती अवधारा ॥ १११ ॥
म्हणती कन्या सुलक्षण । नाम ‘ सीमंतिनी ‘ जाण ।
उमेसारखें मांगल्यपण । दमयंती-रुप होय ॥ ११२ ॥
भागीरथीसम कीर्तीसी । लक्ष्मी गुणें परियेसीं ।
ज्ञानें देवमातेसरसी । जानकी एवढी पतिव्रता ॥ ११३ ॥
सूर्यासारिखी होईल कांति । चंद्रासारिखी मनःशांति ।
दहा सहस्त्र वर्षें ख्याती । पतिसहित राज्य करील ॥११४ ॥
ऐसें जातक वर्तविलें तिसी । राव करी अतिहर्ष ।
अखिल दानें ब्राह्मणांस । देता जाहला आनंदे ॥ ११५ ॥
असतां राजा सभेसी । द्विज एक परियेंसी ।
भय न धरितां वाक्यासी । बोलता जाहला अवधारा ॥११६ ॥
ऐक राया माझें वचन । कन्यालक्षण सांगेन ।
चवदावें वर्षी विधवापण । होय तुझ्या कन्येसी ॥ ११७ ॥
ऐसें वचन ऐकोनि । राजा पडिला मूर्च्छनीं ।
चिंता करी बहु मनीं । ब्राह्मणवचन परिसतां ॥ ११८ ॥
ऐसें सांगोनि ब्राह्मण । निघोनि गेला तत्क्षण ।
राजयाचें खेचिं अंतःकरण । म्हणे ईश्र्वराधीन सर्व ॥११९ ॥
ऐसें बाळपण क्रमितां । सीमंतिनी वर्षे साता ।
चिंतीत होती मातापिता । वर्हाड केवीं करुं म्हणती ॥१२० ॥
चवदावें वर्षीं विधवत्व येणें । म्हणोनि सांगितलें ब्राह्मणें ।
तेणें व्याकुळ अंतःकरण । राजा-राजपत्नीचें ॥ १२१ ॥
कन्या खेळें राजांगणा । सवें असती सखी जन ।
बोलतां ऐकिलें वचना । चौदा वर्षी विधवत्व ॥ १२२ ॥
ऐसें ऐकोनियां वचन । कन्या करितसे चिंतन ।
वर्ततां आली एक दिन । तयां घरीं ब्राह्मणस्त्री ॥ १२३ ॥
याज्ञवल्क्याची पत्नी । नाम तिचें असे मैत्रायणी ।
घरांत आली पवित्रिणी । कन्या लागे चरणासी ॥ १२४ ॥
साष्टांगीं नमोनि । करसंपुट जोडोनि ।
विनवीतसे करुणावचनीं । मातें प्रतिपाळीं म्हणतसे ॥ १२५ ॥
सौभाग्य स्थिर अहेवपण । उपाय सांगे दया करुन ।
चंचळ असे अतःकरण । म्हणूनि चरणा लागली ॥ १२६ ॥
ऐकोनि कन्येचें वचन । बोले विप्रस्त्री जाण ।
शरण रिघावें उमारमणा । अहेवपण स्थिर होय ॥ १२७ ॥
कन्या विनवी तियेसी । कैसे सांगे आम्हांसी ।
जननी तूंचि होसी । कैसे व्रत सांगे म्हणे ॥ १२८ ॥
विप्रस्त्री सांगे तियेसी । सोमवार व्रत परियेंसी ।
पूजा करावी शिवासी । उपवासोनि अवधारीं ॥ १२९ ॥
बरवें सुस्नात होवोनि । दिव्य वस्त्र परिधानूनि ।
स्थिर मन करोनि । पूजा करी गौरीहरा ॥ १३० ॥
अभिषेकें पापक्षय । पीठ पूजितां साम्राज्य ।
गंधाक्षता-पुष्पमाल्यें । सौभाग्यसौख्य अखिल पावे ॥ १३१ ॥
सुगंधी होय धूपदानें । कांति पाविजे दीपदानें ।
भोग नैवेद्यअर्पणाने । तांबूलदानें लक्ष्मी स्थिर ॥ १३२ ॥
चतुर्विध पुरुषार्थ । नमस्कार करितां त्वरित ।
अष्टैश्र्वर्ये नांदत । ईश्र्वरजप केलिया ॥ १३३ ॥
होमें सर्व कोश पूर्ण । समृद्धि स्तविता होय जाण ।
भोजन करवितां ब्राह्मण । सर्वदेव तृप्त होती ॥ १३४ ॥
ऐसें सोमवार व्रत । करी वो तूं कन्ये निश्र्चित ।
भय आलिया, दुरित । परिहरती महा क्लेश ॥ १३५ ॥
गौरिहरपूजा करितां । समस्त दुरितें जाती परता ।
ऐकोनि सीमंतिनी त्वरिता । अंगीकारिलें व्रतदेखा ॥ १३६ ॥
सोमवाराचिया व्रता । आचरे सीमंतिनी त्वरिता ।
पिता देखोनि चिंतित । विवाहा योग्य म्हणोनि ॥ १३७ ॥
राजा विचारी मानसीं । वर्हाड करावें कन्येसी ।
जैसे प्राप्तव्य असे तिसी । तैसे घडेल म्हणतसे ॥ १३८ ॥
विचारावया मंत्रियासी । पाठविता जाहला राष्ट्रासी ।
दमयंतीनळवंशी । इंद्रसेन-कुमारक ॥ १३९ ॥
चंद्रागंद वर बरवा । जैसे चंद्र तेज प्रभा ।
बोलाविती विवाहशोभा । कन्या दिधली संतोषें ॥ १४० ॥
राजे भूमांडलिक देखा । समस्त आले वर्हाडिका ।
विवाह केला विवेका । महोत्साह नानापरी ॥ १४१ ॥
नाना द्रव्यालंकार । वर्हाडिकां दे नृपवर ।
अखिल दानें देकार । विप्रांसी देता झाला देखा ॥ १४२ ॥
पाठवणी केली सकळिकां । जांवई ठेविला कवतुका ।
कन्यास्नेह अनेका । म्हणोनि राहवी राजपुत्रा ॥ १४३ ॥
राजपुत्र श्र्शुरालयीं । स्त्रिया प्रेमें अतिस्नेहीं ।
काळ क्रमितां एके समयीं । जलक्रीडे निघाला ॥ १४४ ॥
कालिंदी म्हणिजे नदीसी । राजपुत्र परियेसीं ।
सर्व दळ समसगमेसीं गेला नदीसी विनोदें ॥ १४५ ॥
राजपुत्र नदींत । सवें निघाले लोक बहुत ।
विनोदें असे पोहत । अतिहर्षें जलक्रीडा ॥ १४६ ॥
पोहतां राजककुमार देखा । बुडाला मध्यें-गंगोदका ।
आकांत झाला सकळिकां । काढा काढा म्हणताति ॥१४७॥
सवें सैन्य लोक सकळ । होते नावेकरी प्रबळ ।
उदकीं पाहती तये वेळ । न दिसे कुमर बुडाला ॥ १४८॥
उभय तटाकीं सैन्य । धांवत गेले राजधाना ।
व्यवस्था सांगती पूर्ण । जांवई तुमचा बुडाला ॥ १४९ ॥
कालिंदीये डोहांत । सवें-गड्या राव होता पोहत ।
अदृश्य झाला त्वरित । न दिसे गंगेंत बुडाला ॥ १५० ॥
ऐकोनि राजा पडे धरणीं । मूर्च्छा येऊनि तत्क्षणीं ।
कन्या ऐकतांच श्रवणीं । त्यजूं पाहे प्राण आपुला ॥ १५१ ॥
राजा कन्येसी संबोखीत । आपण गेला धांवत ।
राजस्त्री असे शोक करीत । कन्यादुःख अतिबहु ॥ १५२ ॥
सीमंतिनी करी शोका । म्हणे देवा त्रिपुरांतका ।
शरण रिघाल्यें तुज ऐका । मरण कैसें आलें मज ॥ १५३ ॥
मृत्यु चवदा वर्षी जाणे । म्हणोनि धरिले तुझे चरण ।
वृथा झालें गौरीपूजन । तुजसहित सोमवारीं ॥ १५४ ॥
तुझें देणें अढळ सकळां । उपेक्षिलें जाश्र्वनीळा ।
अपकीर्ति तुज केवळा । शरणागता रक्षीं रक्षीं ॥ १५५ ॥
स्मरण करी श्रीगुरुसी । याज्ञवल्क्यपत्नीसी ।
सांगितले व्रत आम्हांसी । अहेवपण म्हणोनि ॥ १५६ ॥
तुझें वाक्य ऐकोनि । पूजा केली शिवभवानी ।
वृथा होतसे माझे मनीं । शीघ्र विनवी शिवासी ॥ १५७
॥
ऐसें दुःखें प्रलापीत । सीमंतिनी जाय त्वरित ।
गंगाप्रवेश करीन म्हणत । निघाली वेगें गंगेसी ॥ १५८ ॥
पिता देखोनि नयनीं । धरावया गेला धांवोनि ।
कन्येतें आलिंगोनि । दुःख करी अत्यंत ॥ १५९ ॥
समस्त मंत्री पुरोहित । सकल सैन्य दुःख करीत ।
बोलाविती नावेकरीयांते । पहा म्हणती गंगेंत ॥ १६० ॥
गंगा समस्त शोधिती । न दिसे कवण गतीं ।
शोक करी सीमंती । राजा संबोखी तियेसी ॥ १६१ ॥
रजकुमाराचे सेवक । करुं लागले बहु दुःख ।
सांगो गेले पुत्र शोक । इंद्रसेनरायासी ॥ १६२ ॥
ऐकोनि इंद्रसेन । दुःख करी अतिगहन ।
भार्येसहित निघोन । आला तया मृत्युस्थळा ॥ १६३ ॥
दोघे राजे मिळोन । प्रलाप करिती रोदनीं ।
हा हा कुमारा म्हणोन । ऊर-शिर पिटिताति ॥ १६४ ॥
‘ हो पुत्र हो तात ‘ म्हणत । राजा असे लोळत ।
मंत्री राजकुळ समस्त । नगरलोक दुःख करिती ॥ १६५ ॥
कोठे गेलासी राजपुत्रा । म्हणोनि सीमंतिनी रडत ।
खिन्न होती समस्त । माता पिता श्र्वशुरादि ॥ १६६ ॥
सीमंतिनी म्हणे पितयासी । प्राण त्यजीन पतिसरसी ।
वांचूनियां संसारासी । काय उपयोग वैधव्यत्वें ॥ १६७ ॥
पुसती सकळ द्विजांसी । करावें सहगमन कैसी ।
विप्र सांगती रायासी । प्रेतावेगळें करुं नये ॥ १६८ ॥
प्रेत विचारावें नदींत । दहन करावें कन्येसहित ।
न दिसे बुडाला गंगेंत । केवीं कराल म्हणताति ॥ १६९ ॥
आतां इसी ऐसें करणें । प्रेत सांपडे तव राखणें ।
ऐकोनियां द्विजवचन । राजा कन्येसी विनवीत ॥ १७० ॥
ऐसें व्याकुळ दुःख करिती । मंत्री पुरोहित म्हणती ।
जे जे असेल होणार गति । ब्रह्मादिकां न टळे देखा ॥ १७१ ॥
होणार जाहली देवकरणी । काय कराल दुःख करुनि ।
ऐसें मंत्री संबोखोनि । राजयांते चला म्हणती ॥ १७२ ॥
निघाले राजे उभयतां । मंदिरा पातले दुःख करीत ।
इंद्रसेन अति दुःखित । न विसरे कधीं पुत्रशोक ॥ १७३ ॥
राजव्यापार सोडूनि । दुःख करी पुत्रचिंतनीं ।
गोत्रजादीं व्यापोनि । राष्ट्र घेतलें सकळिक ॥ १७४ ॥
सहभार्या रायासी । ठेविलें कारागृहासी ।
पुत्रशोक बहु तयासी । राज्यभोगीं चाड नाहीं ॥ १७५ ॥
चित्रवर्मा राजा देखा । कन्या ठेविली ममत्विका ।
प्राण त्यजूं पाहे निका । लोकनिंदा म्हणोनि ॥ १७६ ॥
राजा म्हणे कन्येसी । पुत्र नाहींत आमुच्या वंशी ।
कन्या एक तूं आम्हांसी । पुत्र म्हणूनि प्रतिपाळूं ॥ १७७ ॥
लोक निंदती आम्हांसी । वैधव्यत्व नाहीं परियेसीं ।
वर्ष एक क्रमीं वो तूं ऐसी । पुढें आचार करीं बाळे ॥१७८ ॥
पिता-वचन ऐकोनि । करीतसे बहु चिंतन ।
म्हणे देवा शूळपाणि । केवीं मातें गांजिलें ॥ १७९ ॥
ऐसें विचारी मानसीं । व्रत आचरीतसे सुरसीं ।
सोमवार उपवासी । ईश्र्वरपूजा करीतसे ॥ १८० ॥
इतुकें होतां राजकुमर । बुडाला होता गंगापूर ।
गेला जेथें पाताळनगर । वासुकी जेथें राज्य करी ॥ १८१ ॥
नागलोकींचिया नारी । आल्या होत्या नदीतीरीं ।
राजकुमार आला पूरीं । नदीतटाकीं वहात ॥ १८२ ॥
देखोनियां नागकन्या । काढिती संतोषेंकरुनियां ।
अमृत शिंपिती आणूनियां । जागृत झाला राजकुमर ॥ १८३ ॥
नागकन्या मिळून त्यासी । घेउनि जाती तक्षकापाशीं ।
विचित्र नगर परियेसीं । आश्र्चर्य पाहे राजकुमर ॥ १८४ ॥
पाहे पाताळनगर-रचना । जैसी शोभा इंद्रभुवना ।
गोपुरें दिसतीं महारत्ना । जैसी विद्दुल्लता लखलखित ॥ १८५ ॥
वज्र-नीळ वैडूर्येसीं । माणिक्य-मुक्ताफळेसीं ।
महारम्य पुरी जैसी । सूर्यकांतीपरी शोभा ॥ १८६ ॥
चंद्रकांतीसरसी भूमि । महाद्वार कपाटहेमी ।
अनेक रत्नें नाहीं उपमी । ऐशा मंदिरीं प्रवेशला ॥ १८७ ॥
पुढें देखतां सभा थोर । समस्त बैसले सर्पाकार ।
आश्र्चर्य करी राजकुमर । असंख्य सर्प दिसताति ॥ १८८ ॥
सभेमाजीं अतिशोभित । मध्यें दिसे पन्नगनाथ ।
जैसी सूर्यकांति फांकत । अति उन्नत बैसलासे ॥ १८९ ॥
अनेक श्र्वेतफणी दिसती । जैशी वीजु असे लखलखती ।
पीतांबर वास ज्योती । रत्नकुंडलमंडित देखा ॥ १९० ॥
अनेकरत्नखचित देखा । मुकुट मिरवती सहस्त्र एका ।
सहस्त्रफणी मिरवे तक्षका । ऐसा सभे बैसलासे ॥ १९१ ॥
रुपयौवन नागकन्या । नाना आभरणें लेवोनियां ।
अनेक सहस्त्र येवोनियां । सेवा करिती तक्षकाची ॥ १९२ ॥
ऐसे सभास्थानीं देख । राजा बैसलासे तक्षक ।
देखोनि राजकुमारकें । नमन केलें तये वेळीं ॥ १९३ ॥
तक्षक पुसे नागकन्यांसी । कैचा कुमारक आणिलासी ।
सुलक्षण दिसतो कैसी । कोठें होता म्हणोनियां ॥ १९४ ॥
नागकन्या म्हणती त्यासी । नेणों नाम याचे वंशासी ।
वहात आला यमुनेसी । घेऊनि आलों तुम्हांजवळी ॥१९५ ॥
तक्षक पुसे कुमारकासी । नाम कवण, राज्यकवण वंशी ।
काय कारण आलासी । कवण देशीं वास तुझा ॥ १९६ ॥
सांगे राजकुमर देखा । आम्ही भूमंडळनायका ।
नैषधाराज्याधिपति ऐका । ‘ नळ ‘ नामा पुण्यवंत लोकीं ॥ १९७ ॥
त्याचा पुत्र इंद्रसेन । जन्म आमुचा तयापासून ।
चंद्रांगद ‘ नाम आपणा । गेलों होतों श्र्वशुरगृहा ॥ १९८ ॥
जलक्रीडा करावयासी । गेलों होतों यमुनेसीं ।
विधिवशें आम्हांसी । बुडालो नदींत वधारा ॥ १९९ ॥
वहात आलों नदींत । नागकन्या मज देखत ।
घेवोनि आल्या तुम्हांपर्यंत । दैव आपुलें साफल्य ॥ २०० ॥
पूर्वाजित पुण्येसीं । भेटी झाली चरणासी ।
धन्य माझे जीवनासी । कृतार्थ झालों म्हणतसे ॥ २०१ ॥
करुणावचन ऐकोनि । तक्षक बोले संतोषोनि ।
नको भिऊं म्हणोनि । धैर्य देत तये वेळीं ॥ २०२ ॥
शेष म्हणे कुमर बाळा । तूं दिसतोसी मन-निर्मळा ।
तुमचे घरीम सर्वकाळा । कवण देव पूजीतसां ॥ २०३ ॥
ऐसें ऐकोनि राजकुमर । हर्षें जाहला निर्भर ।
सांगतसे विस्तार । आपुला देव शंकर देखा ॥ २०४॥
समस्त देवांचा देव । नाम आहे सदाशिव ।
वामभागीं उमा अपूर्व । त्यातें पूजितों निरंतर ॥ २०५ ॥
ज्याचें रजीं जनित ब्रह्मा । सृष्टि सृजितो अनुपम्या ।
तैसा सदाशिव आम्हां । पूजीतसो सर्वकाळीं ॥ २०६ ॥
ज्याचे सत्वगुणेसीं । विष्णु उपजला परियेसीं ।
प्रतिपाळक लोकांसी । तैशा शिवासी पूजीतसों ॥ २०७ ॥
ज्याच्या तामसापासून । एकादश रुद्रगण ।
उपजले, याचि कारण । प्रलयकर्ता तया नाम ॥ २०८ ॥
धाता-विधाता जो आपण । उत्पत्तिस्थितिलय कारण ।
तेजासी तेज असे वायुराकाशीं । तैशा पूजितों शिवासी ॥ २०९ ॥
पृथ्वी-आप-तेजासी । जो पूर्ण असे वायुराकाशीं ।
तैशा पूजितों शिवासी । म्हणे राजकुमर देखा ॥ २१० ॥
सर्व भूतीं असे पूर्ण । चिन्मय आपण निरंजन ।
जो रुपें असे अचिंतन । तैसा ईश्र्वर पूजितों सदा ॥ २११ ॥
ज्याची कथा वेद जाहले । तक्षक-शेष ज्याचीं कुंडलें ।
त्रिनेत्र असे चंद्र मौळीं । तैसा शंकर पूजीतसों ॥ २१२ ॥
ऐसें ऐकोनि वचन । तक्षक संतोषला अतिगहन ।
राजकुमारा आलिंगोन । तुष्टलों तुष्टलों म्हणतसे ॥ २१३ ॥
तक्षक म्हणे तये वेळीं । तुज देईन राज्य सकळी ।
तुवां रहावें पाताळीं । अनंत भोग भोगीं आतां ॥ २१४ ॥
माझे लोकीं जें जें रत्न । जें मुख्य असे पवित्र ।
तें देईन समस्त । सुखें ऐस म्हणतसे ॥ २१५ ॥
पाताळ लोकींची रचना परम । पाहे पां अनुपम्य ।
कल्पवृक्षादि मनोरम । आहेत माझ्या नगरांत ॥ २१६ ॥
अमृत न देखती स्वप्नीं कोणी । भरलें असे जैसे पाणी ।
तळें बावी पोखरणी । आहेत माझे द्वारीं ॥ २१७ ॥
नाहीं मरणभय येथें । रोगपीडादि समस्त ।
नेणती कोणी स्वप्नावस्थें । ऐसें नगर माझें असे ॥ २१८ ॥
सुखें ऐस कुमरा म्हणत । तक्षक असे सांगत ।
राजकुमर असे विनवीत । करुणावचनेंकरुनियां ॥ २१९ ॥
राजकुमर विनवी तक्षकासी । एक पुत्र आपण पितयासी ।
भार्या वर्ष-चतुर्दशीं । शिवपूजा करीतसे ॥ २२० ॥
नूतन माझे पाणिग्रहण । तेथें असे अंतःकरण ।
पहावे मातापित्याचे चरण । दुःखी असतील मजलागीं ॥ २२१ ॥
आपण बुडालों नदींत । पिता माता दुःख करीत ।
पत्नी म्हणे पति मृत । समस्त जीव त्यजितील ॥ २२२ ॥
देखिले तुमचे चरण । संतुष्ट जाहले अंतःकरण ।
राखिला तुम्ही माझा प्राण । दर्शन करवावे मातापिता ॥ २२३ ॥
तक्षक झाला संतोषी । नाना रत्नाभरणें त्यासी ।
अमृत पाजवी बहुवसी । आणिक देती स्त्रियेसी ॥ २२४ ॥
कल्पवृक्षफळें देती । अपूर्व वस्त्राभरणें समस्ती ।
जें अपूर्व असे क्षितीं । ते अमोल्य वस्तु देता जाहला ॥ २२५ ॥
इतुके देवोनि कुमरासी । तक्षक म्हणे परियेसीं ।
जे जे काळी आम्हां स्मरसीं । तुझें कार्य सिद्धि पाववूं ॥ २२६ ॥
आणिक संतोषोनि मागुतीं । वस्त्रें वाहनें अतिप्रीतीं ।
तुरंग दिल्हा मनोगती । सवें देत कुमर आपुला ॥ २२७ ॥
चंद्रागदकुमरासी । तक्षकें दिधलें अतिहर्षी ।
निरोप दिल्हा मनोगती । सवें देत कुमर आपुला ॥ २२८ ॥
तक्षकातें नमूनि त्वरित । चंद्रांगद वारुवरी चढत ।
मनोवेगें मार्ग क्रमित । नागकुमर सवें असे ॥ २२९ ॥
जयें स्थानीं बुडाला होता । पावला तेथें क्षण न लागतां ।
निघाला बाहेर वारुसहिता । नदीतटीं उभा असे ॥ २३० ॥
सोमवार असे ते दिवसीं । सीमंतिनी आली स्नानासी
होत्या सखिया सवेंसी । त्याही मिळोनि नदीतीरीं ॥ २३१ ॥
सीमंतिनी म्हणे सखियांसी । आश्र्चर्य जाहलें पहा कैसी ।
उदकांतुनी निघाला परियेंसी । सवें असे नागकुमर ॥२३२ ॥
राक्षस होईल वेषधारु । रुप धरिलें असे नरु ।
दिसतसे मनोहरु । तुरंगारुढ जाहला असे ॥ २३३ ॥
कैसे पहा वो रुप यासी । जैसा सूर्य प्रकाशी ।
दिव्यमालांबरें कैसी । सुगंध असे परिमळ ॥ २३४ ॥
दश योजनेंपर्यंत । वास येतो अतिप्रीत ।
पूर्वी देखिली असे स्वरुपता । दिसतसे परियेसा ॥ २३५ ॥
स्थिर स्थिर भीत भीता । पाहे त्याची स्वरुपता ।
आपुला पतीसादृश्य म्हणतां । रुप आठवी तये वेळी ॥ २३६ ॥
राजकुमर पाहे तिसी । म्हणे रुपें माझी वधूऐसी ।
गळसरी न दिसे कंठासी । हार न दिसती मुक्ताफळांचे ॥ २३७ ॥
अवलोकीतसे अंगखूण । न दिसे हळदी करकंकण ।
चिंताव्याकुळ रुपहीन । सादृश्य दिसे प्राणेश्र्वरी ॥ २३८ ॥
मनीं विचारी मागुता । रुप तिचें आठवीत ।
तुरंगावरुनि उतरत । नदीतीरीं बैसला ॥ २३९ ॥
बोलावोनि सीमंतिनीसी । पुसतसे अतिप्रियेसी ।
तुझा जन्म कवण वंशीं । पुरुष तुझा कवण सांग ॥२४० ॥
कां कोमाइलीस बाळपणीं । दिससी शोकलक्षणी ।
सांगावें आम्हां विस्तारुनि । अति स्नेहें पुसतसे ॥ २४१ ॥
ऐकोनि सीमंतिनी देखा । आपण न बोलें लाजें ऐका ।
सखियांतें म्हणे विवेका । सांगा आमुचा वृत्तांत ॥ २४२ ॥
सखिया सांगती तयासी । हिचें नाम सीमंतिनी परियेंसी ।
चंद्रांगदाची महिषी । चित्रवर्म्याची हे कन्या ॥ २४३ ॥
इचा पति अतिसुंदर । चंद्रागद नाम थोर ।
जळक्रीडा करितां पार । बुडाला येथें अवधारा ॥ २४४ ॥
तेणें शोक करितां इसी । वैधव्य आलें परियेंसीं ।
दुःख करितां तीन वर्षी । लावण्यपण ऐसें जाहलें ॥ २४५ ॥
करी सोमवारव्रत । उपवासेंसीं आचरत ।
म्हणोनि आजि स्नानानिमित्त । आली असे नदीसी ॥ २४६ ॥
इच्या श्र्वशुराची स्थिति ऐका । पुत्रशोक करितां दुःखा ।
राज्य हिरतले दायादिका । कारागृहीं घातलें असे ॥ २४७ ॥
तयाकारणें सीमंतिनी । पूजा करी शूलपाणि ।
सोमवार उपोषणी । म्हणोनि करी परियेसा ॥ २४८ ॥
इतकें सखिया सांगती । मग बोले आपण सीमंती ।
तुम्ही कवण पुसतां आम्हांप्रती । कंदर्परुप तुम्हां असे ॥ २४९ ॥
गंधर्व किंवा तुम्ही देव । किन्नर अथवा सिद्धसाधव ।
नररुप असां मानव । आमुतें पुसतां कवण कार्या ॥ २५० ॥
स्नेहभावेंकरुनि । पुसतां तुम्ही अति गहनी ।
पूर्वी देखिलें होतें नयनीं । न कळे खूण म्हणतसे ॥ २५१ ॥
आप्तभाव माझे मनीं । स्वजन ऐसे दिसतां नयनीं ।
नाम कवण सांगा म्हणोनि । आठवीं रुप पतीचें ॥ २५२ ॥
आठवी पतीचें रुप । करुं लागली अति प्रलाप ।
पडली धरणीं रुदितबाष्प । महादुःख करीतसे ॥ २५३ ॥
स्त्रियेचें दुःख देखोनि । कुमार पाहे तटस्थपणीं ।
मुहूर्त एक सांवरोनि । आपण दुःख करीतसे ॥ २५४ ॥
दुःख करोनि कुमर देखा । प्रक्षाळण केलें आपुल्या मुखा ।
उगी राहें म्हणे ऐका । आपुलेम नाम ‘ सिद्ध ‘ म्हणे ॥ २५५ ॥
सीमंतिनी करितां शोक । जवळी आला राजकुमरक ।
हातीं धरुनि बाळिका । संबोखी तो प्रेमभावें ॥ २५६ ॥
एकांतीं सांगे तियेसी । म्हणे तुझ्या भ्रतारासी ।
देखिलें आम्हीं दृष्टीसीं । सुखें ऐस परियेसीं ॥ २५७ ॥
तुझे व्रतपुण्येंकरितां । शीघ्र येईल तुझा कांत ।
चिंता न करीं वो तूं आतां । तृतीय दिवशीं दर्शन घडे ॥ २५८ ॥
तुझा पति माझा सखा । माझा प्राण तोचि ऐका ।
संदेह न करीं वो बाळिका । सदाशिवाचे चरणाची आण ॥ २५९ ॥
ऐसें एकांतीं सांगून । प्रगट करुं नको म्हणून ।
दुःख आठवलें ऐकून । सीमंतिनी बाळिकेसी ॥ २६० ॥
सुटली धारा लोचनीं । शतगुण प्रेम नयनीं ।
विचार करीतसे मनीं । हाचि होय माझा पति ॥ २६१ ॥
सारिखें वाटे मुखकमळ । नयन सुंदर अति कोमळ ।
ध्वनि होय बोल चपल । हास्यमुखें बोलतसे ॥ २६२ ॥
मृदु वाक्य माझे पतीसी । तैसाचि बोलतो हर्षी ।
धरितां माझ्या करासी । अति मृदुपण लागलें ॥ २६३ ॥
माझ्या पतीचे लक्षण । मी जाणें सर्वही खूण ।
समस्त आहेति प्रमाण । हाचि होये प्राणनाथ ॥ २६४ ॥
यास देखतां माझे मन । विघरोनि, धारा सुटती नयन ।
नवल म्हणे विचारुन । मागुती अनुमान करीतसे ॥ २६५ ॥
दैवहीन असें आपण । कैचा येईल पति म्हणोन ।
बुडाला नदींत सिद्ध जाणोन । मागुती भ्रांति कैसी मज ॥ २६६ ॥
मेला पति ये मागुता । न ऐकों कानीं ऐसी कथा ।
स्वप्न देखिलें मीं भ्रांता । काय वसतसे माझे मनीं ॥२६७ ॥
धूर्त होय कीं वेषधारु । राक्षस किंवा यक्ष किन्नरु ।
कपट वेषें आला नरु । म्हणोनि मनीं विचारीत ॥ २६८ ॥
किंवा होईल माझें व्रत । मुनिपत्नीनें सांगितले म्हणत ।
किंवा प्रसन्न गिरजानाथ । नवल नव्हे म्हणतसे ॥ २६९ ॥
ज्यासी प्रसन्न शंकर । त्यासी कैचा दुःखविकार ।
चिंतिलें पाविजे निर्धार । ऐसें योजी सीमंतिनी ॥ २७० ॥
ऐसें होतां राजकुमरु । आरुढ जाहलां आपण वारु ।
निरोप मागे प्रीतिकरु । सीमंतिनी नारीसी ॥ २७१ ॥
निघाला अश्र्व मनोवेगीं । पावला नगरा अतीशीघ्री ।
सवें पुत्रवासुगी । पाठवी तया नगरांत ॥ २७२ ॥
तुवां जावोनि वैरियांसी । सांगे इष्टतीं वादियांसी ।
न ऐकतां तुझे बोलासी । संहारीन म्हणावें ॥ २७३ ॥
ऐसें वचन ऐकोनि । पावला त्वरित राजभुवनीं ।
उभा राहोनि कठोर वचनीं । बोलतसे नगराधिपासी ॥२७४ ॥
चला शीघ्र कुटुंबेसीं । चंद्रागदाचे भेटीसी ।
गेला होता पाताळासी । तक्षकाचे इष्टतीसी जाणा ॥२७५ ॥
कालिंदीये नदींत । बुडाला वचन प्रख्यात ।
तुम्हीं केला स्वामीघात । राज्य हिरतले इंद्रसेनाचे ॥२७६ ॥
आतां सांगेन तुम्हांसी । चाड असेल प्राणासी ।
शरण जावें शीघ्रेसीं । सिंहासनीं बैसवा इंद्रसेना ॥ २७७ ॥
तक्षकासारिखा मैत्र जाहला । तुमच्या करील अस्थिमाळा ।
शीघ्र चला चरणकमळा । चंद्रांगद-दर्शनासी ॥ २७८ ॥
नायकाल जरी माझें वचन । आतांचि घेईन तुमचे प्राण ।
तक्षकानें दिल्हें निरोपण । म्हणोनि आलों सांगातें ॥२७९ ॥
ऐसें वचन ऐकोनि । दाईंजे विचारिती मनीं ।
आपण केली बुद्धि हीन । आतां शरण रिघावें ॥ २८० ॥
जरी करुं बलात्कार । तक्षक करील संहार ।
लोकांत होईल निंदा फार । प्राण जाईल, हानी असे ॥२८१ ॥
ऐसें विचारुनि मानसीं । बाहेर काढिती इंद्रसेनासी ।
नाना वस्त्रें-आभरणेसीं । बैसविती सिंहासनीं ॥ २८२॥
विनविताति तयासी । अपराध घडले आपणासी ।
प्राण राखावे आम्हांसी । म्हणोनि चरणीं लागती ॥ २८३ ॥
राया इंद्रसेनासी । तक्षकपुत्र सांगे हर्षी ।
तुमचा कुमर आला परियेसीं । वासुकीभेटीं गेला होता ॥ २८४ ॥
ऐकतां राजा संतोषी । आठविलें दुःख अधिकेंसी ।
मूर्च्छा येऊनि धरणीसी । पत्नीसहित पडियेला ॥ २८५ ॥
उठवी नागकुमर त्यासी । दुःख विसरा करा हर्षासी ।
येतो पुत्र भेटीसी । म्हणोनि सांगे उल्हासें ॥ २८६ ॥
ऐकोनि राजा अतिहर्षी । बोलावूनि सांगे मंत्रियांसी ।
नगर श्रृंगार करावयासी । निरोप दिला तये वेळीं ॥ २८७ ॥
ऐसा निरोप देऊन । भेटीसी निघाला आपण ।
समस्त निघाले दायाद अपण । राणीवसादिकरुनियां ॥ २८८ ॥
मंत्री पुरोहित देखा । समस्त निघाले नगरलोक ।
पाहों म्हणती कवतुक । मेला कुमर आला म्हणोनि ॥ २८९ ॥
आनंद झाला सकळिका । राजा मानी महासुखा ।
पाहीन म्हणोनि पुत्रमुखा । शीघ्र जातो अवधारा ॥ २९० ॥
सवें वाजंत्र्यांचा गजर । नगरलोकां संतोष थोर ।
करिताति जयजयकार । अत्योल्हास करिताति ॥ २९१ ॥
ऐसें जाऊनि पुत्रासी । आलिंगी राजा प्रीतीसीं ।
सद्गदित कंठेसी । नेत्रीं सुटल्या उदकधारा ॥ २९३ ॥
पुत्रासी म्हणे इंद्रसेन । आलासी बाळा माझा प्राण ।
शवपणें होतों तुजवीण । म्हणोनि सांगे दुःख आपुलें ॥ २९४ ॥
मातेसी आलिंगोन । दुःख करी अतिगहन ।
विनवीतसे संबोखोन । आपणानिमित्त कष्टलेति ॥ २९५ ॥
पुत्र नव्हे मी तुमचा शत्रु । जाऊनि आपुले सुखार्थु ।
दुःख दिधलें तुम्हां बहुत । नेदीच सुख तुम्हांसी ॥ २९६ ॥
आपण जावोनि पाताळीं । सुखें होतों शेषाजवळीं ।
तुम्ही कष्टलेति अवलीळी । मजनिमित्त अहोरात्रीं ॥२९७ ॥
काष्ठासारखें अंतःकरण । पुत्राचे असे तुम्ही जाण ।
माताजीव जैसें मेण । पुत्रानिमित्त कष्ट बहु ॥ २९८ ॥
मातापितयांचे दुःख । जो नेणें तोचि मूर्ख ।
उत्तीर्ण व्हावया अशक्य । स्तनपान एक घडीचें ॥ २९९ ॥
मातेवीण देव देखा । नाहीं पुत्रासी विशेषा ।
ऋण उत्तीर्ण नव्हे ऐका । माता म्हणजे भवानी ॥ ३०० ॥
दुःख करी जननीसी । तोचि जाय यमपुरासी ।
पुत्र नोहे त्याचे वंशीं । सप्तजन्म दरिद्री ॥ ३०१ ॥
ऐसी माता विनवोनि । भेटता जाहला भाऊबहिणी ।
इष्ट सोइरे अखिल जनी । प्रधानादि नगरलोका ॥ ३०२ ॥
इतुकिया अवसरीं । प्रवेश जाहला नगरपुरीं ।
तंमारंभ केला थोरी । पावले निजमंदिरांत ॥ ३०३ ॥
तक्षकाचे पुत्रासी । वस्त्रें भूषणें अति हर्षी ।
देता जाहला परियेंसीं । इंद्रसेन अतिप्रीती ॥ ३०४ ॥
चंद्रांगद सांगे पितयासी । तक्षकोपकार विस्तारेसीं ।
प्राण वांचविले आम्हांसी । द्रव्य दिधलें अपरिमित ॥३०५ ॥
जीं जीं वस्त्राभरणें । दिधलीं होतीं तक्षकें जाण ।
पित्यासी देवोनि चरण । नमिता झाला पुत्र देखा ॥ ३०६ ॥
निरोप दिधला नागपुत्रासी । इंद्रसेन करी अतिहर्षी ।
भृत्य पाठविले वेगेसीं । चित्रवर्म-नगरातें ॥ ३०७ ॥
राजा म्हणे तये वेळीं । सून माझी दैवागळी ।
तिचेनि धर्में वांचला बळी । पुत्र माझा अवधारा ॥ ३०८ ॥
तिणें आराधिला शंकर । अहेवपण तिचें स्थिर ।
म्हणोनि वांचला माझा कुमर । सौभाग्यवंती सून माझी ॥ ३०९ ॥
म्हणोनि हेर पाठवा वेगेसीं । वार्ता लिहावी संतोषी ।
चित्रवर्मरायासी । म्हणे राजा इंद्रसेन ॥ ३१० ॥
हेर निघाले झडकरी । पातले चित्रवर्मापुरीं ।
व्यवस्था सांगती कुसरीं । चंद्रांगद-शुभवार्ता ॥ ३११ ॥
ऐकोनि राजा संतोषी देखा । करिता झाला महासुखा ।
दान दिधलें अपार ऐका । वस्त्रें भूषणें हेरांसी ॥ ३१२ ॥
इंद्रसेन राजा देखा । पुनरपि आला वर्हाडिका ।
चंद्रांगद पुत्र निका । सवें सकल कलंत्रेसीं ॥ ३१३ ॥
महोत्साह करिती थोर । वर्हाड केलें धुरंधर ।
चंद्रांगद प्रीतिकर । सीमंतिनीसी भेटला ॥ ३१४ ॥
पाताळीची अमोल्य वस्तु । प्राणेश्र्वरीसी अर्पित ।
पाजविता झाला अमृत । महानंद प्रवर्तला ॥ ३१५ ॥
कल्पवृक्षफळें देखा । देता जाहला स्वपत्निका ।
अनर्घ्य वस्तु आभरणिका । दश योजनें कांति फाके ॥ ३१६ ॥
ऐशा उत्साहें विवाह केला । आपुले पुरीसी निघाला ।
सीमंतिनीचे दैव भलें । पतिसमागमें जातसे ॥ ३१७ ॥
जावोनि आपुले नगरासी । राज्यीं स्थापिलें पुत्रासी ।
दहा सहस्त्र अब्दें हर्षी । राज्य केलें अवधारा ॥ ३१८ ॥
सीमंतिनीचें व्रत ऐसें । उपवास केलें सोमवारांस ।
पूजा केली गौरीहरास । म्हणोनि पावली इष्टार्थ ॥ ३१९ ॥
ऐसें विचित्र असे व्रत । म्हणोनि सांगती श्रीगुरुनाथ ।
ऐक सुवासिनी म्हणत । अति प्रीतीकरुनियां ॥ ३२० ॥
ऐसें व्रत करीं वो तूं आतां । अहेवपण अखंडिता ।
होतील तुज कन्या पुत्र बहुता । आमुचें वाक्य अवधारीं ॥ ३२१ ॥
दंपती विनवी श्रीगुरुसी । तुझी चरणसेवा आम्हांसी ।
तेंचि व्रत निर्धारेसीं । आम्हां व्रत कायसे ॥ ३२२ ॥
आमचा तूं प्राणनायक । तुजवांचूनि नेणो आणिक ।
तुझे चरण असती निक । म्हणोनि चरणीं लागलीं ॥३२३ ॥
श्रीगुरु म्हणती तयासी । आमुचे निरोपें करा ऐसी ।
व्रत आचरा सोमवारेंसी । तेचि सेवा आम्हां पावे ॥ ३२४ ॥
निरोप घेऊनि श्रीगुरुचे । व्रत करिती सोमवाराचें ।
आलीं माता-पिता त्यांचे ऐसें। भेटी जाहली श्रीगुरुची ॥ ३२५ ॥
ऐकोनि कन्यापुत्रवार्ता । संतोष करिती अत्यंता ।
द्रव्य वेंचिती अपरिमिता । समाराधना ब्राह्मणांसी ॥३२६ ॥
पूजा करिती श्रीगुरुसी । आनंद अति मानसीं ।
समारंभ बहुवसी । करिती भक्तिपूर्वक ॥ ३२७ ॥
ऐशापरी वंदोनि । श्रीगुरुचा निरोप घेऊनि ।
गेलीं ग्रामा परतोनि । ख्याति झाली चारी राष्ट्रीं ॥ ३२८ ॥
पुढें तया दंपतीसी । पुत्र पांच शतायुषी ।
झाले ऐका त्वरितेसीं । नामधारक श्रीगुरुचे ॥ ३२९ ॥
प्रतिवर्षीं दर्शनासी । दंपती येती भक्तीसीं ।
ऐसें शिष्य परियेसीं । श्रीगुरुचे अवधारी ॥ ३३० ॥
ऐसें श्रीगुरुचरित्र । सिद्ध सांगे पवित्र ।
नामधारक अतिप्रीत । ऐकतसे अवधारा॥ ३३१ ॥
गंगाधराचा कुमर । सरस्वती विनवी गुरुकिंकर ।
स्वामी माझा पारंपार । नृसिंहसरस्वती ॥ ३३२ ॥
ऐसी ब्रीद कीर्ति देखा । समस्त जन तुम्ही ऐका ।
प्रसन्न होय तात्काळिका । न धरा संदेह मानसीं ॥ ३३३ ॥
साखर स्वादु म्हणावयासी । उपमा द्यावी कायसी ।
मनगटीं असतां कंकणासी । आरसा काय पहावा ॥ ३३४ ॥
प्रत्यक्ष पाहतां दृष्टांतेसीं । प्रमाण काय परियेसीं ।
ख्याति असे भूमंडळासी । कीर्ति श्रीगुरुयतीची ॥ ३३५ ॥
ऐका हो जन समस्त । सांगतसे मी हित ।
सेवा करावी श्रीगुरुनाथ । त्वरित होय मनकामना ॥३३६ ॥
अमृताची आरवंटी । घातली असे गोमटी ।
पान करा हो तुम्ही घोटी । धणीवरी सकळिक ॥ ३३७ ॥
श्रीगुरुचरित्र कामधेनु । ऐकतां होय पतित पावनु ।
नाम ज्याचें कामधेनु । जें जें चिंतिलें पाविजे ॥ ३३८ ॥
ज्याचें चित्त श्रीगुरुचरणीं बैसलें । त्याचें सर्वही कार्य साधलें ।
अक्षयपद अनायासें पावलें । श्रीगुरुचे प्रसादें ॥ ३३९ ॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृत || सीमंतिनी आख्यान विख्यात |
पंचत्रिशत अध्यायांत | कथासार सांगितली || ३४० ||
इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ ॥
श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे
सीमंतिनीआख्यानं नाम पंचत्रिंशोऽध्यायः ॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥