श्रीगणेशाय नमः ॥
श्री सरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥

जय जया सिद्धयोगि मुनि । तूंचि तारक शिरोमणि ।
साक्षी येतसे अंतःकरणीं । बोधिला माते परमार्थ ॥ १ ॥

ऐसा कृपाळू सर्वेश्र्वर । आपण जाहला अवतार ।
येरा दिसतसे नर । ज्ञानी जनां प्रत्यक्ष ॥ २ ॥

तया त्रिविक्रमभारतीसी । दाविले रुप प्रत्यक्षेसीं ।
पुढें कथा वर्तली कैसी । तें निरोपावें दातारा ॥ ३ ॥

सिद्ध म्हणे ऐक बाळा । श्रीगुरुची अगम्य लीळा ।
सांगतां होय बहुकाळा । साधारण सांगतसे ॥ ४ ॥

समस्त महिमा सांगतां । विस्तार होईल बहु कथा ।
याचिकारणें तुज क्वचिता । निरोपीतसे बाळका ॥ ५ ॥

पुढें वर्तलें अपूर्व एक । ऐक शिष्या नामधारका ।
‘ विदुरा ‘ नाम नगर एक । होता राजा यवनवंशीं ॥ ६ ॥

महाक्रूर ब्रह्मद्वेषी । सदा करी जीवहिंशी ।
चर्चा करवी ब्राह्मणांसी । वेद म्हणवी आपणापुढें ॥ ७ ॥

विप्रांसी म्हणे तो यवन । जे कां असती विद्वज्जन ।
आपुल्या सभेसी येऊन । वेद सर्व म्हणावे ॥ ८ ॥

त्यातें देईन द्रव्य बहुत । सर्वांमध्यें तें मान्यवंत ।
जे कोण सांगतील वेदार्थ । विशेष त्यासी पूजा करुं ॥ ९ ॥

ऐसें ऐकूनि ज्ञानी जन । नेणों म्हणती ‘ मतिहीन ‘ ।
जे कोण असती ज्ञानहीन । कांक्षा करिती द्रव्यावरी ॥ १० ॥

जाऊनि तया म्लेंच्छापुढें । वेदशास्रे वाचिती गाढें ।
म्लेंच्छामनीं असे कुडें । ऐके अर्थ-यज्ञकांड ॥ ११ ॥

म्हणे विप्र यज्ञ करिती । पशुहत्या करणें रीती ।
आम्हां म्लेंच्छांतें निंदिती । पशुवधी म्हणोनियां ॥ १२ ॥

येणेंपरी ब्राह्मणांसी । निंदा करी बहुवसी ।
योग्यता ज्या द्विजवरांसी । अपार द्रव्य देता होय ॥ १३ ॥

येणेंपरी तो यवन । देतो द्रव्य म्हणोन ।
ऐकते जाहले सकळ जन । देशोदेशींचे विप्रकुळ ॥ १४ ॥

वेदशास्रीं अति निपुण । द्रव्यावरी करुनि मन ।
भेटते जाहले त्या यवना । वेद म्हणती त्यापुढें ॥ १५ ॥

ऐसें मंदमति विप्र । त्यांची जोडी यमाचें नगर ।
मदोन्मत्त दुराचार । कलियुगींचे तेचि इष्ट ॥ १६ ॥

येणेपरी वर्तमानीं । वर्तत असतां एके दिनीं ।
मंदभाग्य विप्र दोनी । येऊनि भेटले रायासी ॥ १७ ॥

वेदशास्र अभिज्ञाती । तीन वेद जाणों म्हणती ।
तया यवनापुढें कीर्ति । आपली आपणचि सांगते झाले ॥ १८ ॥

विप्र म्हणती रायासी । कोणी नाहीं आम्हांसरसी ।
वाद करावया वेदांसी । नव्हती या चारी राष्ट्रांत ॥ १९ ॥

असती जरी तुझ्या नगरीं । त्वरित येथे पाचारीं ।
आम्हांसवें वेद चारी । चर्चा करवी त्या द्विजांसी ॥ २० ॥

विप्रवचन ऐकोनि । राजा पडे साभिमानी ।
आपुले नगरीचे ब्राह्मण आणोनि । समस्तांसे पुसतसे ॥ २१ ॥

राजा म्हणे समस्तांसी । चर्चा करा तुम्ही यांशीं ।
जे जिंकिती तर्केसीं । अपार द्रव्य देऊं म्हणे ॥ २२ ॥

ऐकोनियां ज्ञानी जन । म्हणों लागले त्या यवना ।
ऐसी योग्यता आहे कवणा । जे यांतें पराभविजे ॥ २३ ॥

आम्हांमध्यें हेचि श्रेष्ठ । विप्र दोन्ही महासुभट ।
यांतें करोनियां प्रगट । मान द्यावा महाराजा ॥ २४ ॥

ऐसें म्हणती द्विज समस्त । ऐकोनि राजा मान देत ।
वस्त्रें भूषणें विचित्र । गजावरी आरुढ करी ॥ २५ ॥

आरुढोनि हस्तीवरी । मिरवा म्हणे आपुले नगरीं ।
नव्हती विप्र यांचे सरी । हेचि राजे विप्रांचे ॥ २६ ॥

आपण राजा यवनांसी । द्विज राजे हे ब्राह्मणांसी ।
ऐसे भूसुर तामसी । म्लेंच्छांपुढे वेद म्हणती ॥ २७ ॥

महातामसी ब्राह्मण । द्विजांतें करुनियां दूषण ।
राजे म्हणविती आपण । तया यवनराज्यांत ॥ २८ ॥

ऐसें असतां वर्तमानीं । विप्र मदांधे व्यापूनि ।
राजापुढे जाऊनि । विनविताति तयासी ॥ २९ ॥

विप्र म्हणती रायासी । आम्हां योग्यता बहुवसी ।
न मिळे एखादा वादासी । वृथा झाले शिकोनियां ॥ ३० ॥

आमुचे मनी बहु आर्ता । करणें वाद वेदशास्त्रार्था ।
निरोप द्यावा जाऊं आतां । विचारुं तुझ्या राष्ट्रांत ॥ ३१ ॥

जरी मिळेल एखादा नरु । तयासवे चर्चा करुं ।
न मिळे तैसा द्विजवरु । जयपत्र घेऊं गावोंगावीं ॥ ३२ ॥

राजा म्हणे तयांसी । जावें राष्ट्रा त्वरितेंसी ।
पराभवावें ब्राह्मणांसी । म्हणोनि निरोप देतसे ॥ ३३ ॥

यवनाचे आज्ञेसी । निघाले द्विजवर तामसी ।
पर्याटण करितां राज्यासीं । गांवोगांवी विचारिती ॥ ३४ ॥

गांवोगांवीं हिंडती । जयपत्रे लिहून घेती ।
ऐसी कवणा असेल शक्ति । तयांसन्मुख उभा होय ॥ ३५ ॥

समस्त नगरें हिंडतां । गेले तया दक्षिणपंथा ।
भीमातीर असे ख्याता । ‘ कुमसी ‘ ग्राम उत्तम ॥ ३६ ॥

तेथें होता महामुनि । ‘ त्रिविक्रमभारती ‘ म्हणोनि ।
त्यासी येती वेद तीनी । अनेकशास्त्रीं अभज्ञ ॥ ३७ ॥

महामुनि कीर्तिवंत । म्हणोनि सांगती जन समस्त ।
ऐकती द्विज मदोन्मत्त । गेले तया मुनीपाशी ॥ ३८ ॥

जाऊनि म्हणती तयासी । त्रिवेदी ऐसें म्हणविसी ।
चर्चा करावी आम्हांशीं । अथवा द्यावे हारीपत्र ॥ ३९ ॥

विप्रवचन ऐकोनि । म्हणतसे त्रिविक्रममुनि ।
आम्ही नेणो वेद तीनी । अथवा नेणों वेद एक ॥ ४० ॥

जरी जाणतों वेदशास्त्र । तरी कां होतों अरण्यपात्र ।
वंदन करिते राजे समग्र । तुम्हांसादृश्य भोग भोगितो ॥ ४१ ॥

नेणों म्हणोनि अरण्यवासी । वेष धरिला असे संन्यासी ।
आम्ही भिक्षुक तापसी । तुम्हांसमान नव्हे जाणा ॥ ४२ ॥

हारी अथवा जिंतून । नाहीं त्याचा साभिमान ।
तुम्ही उत्कृष्ट विद्वज्जन । आम्हांसवे काय वाद ॥ ४३ ॥

ऐकोनि मुनीचें वचन । तवका आले ते ब्राह्मण ।
आम्हांसवें वाद कवण । करणार ऐसा भूमंडळीं ॥ ४४ ॥

हिंडत आलों सकळ राष्ट्र । आम्हांसमान नाही नर ।
म्हणोनि दाविती जयपत्र । असंख्यात परियेसा ॥ ४५ ॥

येणेपरी आपणांसी । जयपत्र द्यावें विशेषीं ।
अभिमान असेल मानसीं । करी गा वाद म्हणताति ॥ ४६ ॥

अनेकपरी त्या ब्राह्मणांसी । सांगे मुनि विनयेंसीं ।
न ऐकती द्विज महातामसी । मागती जयपत्र आपुलें ॥ ४७ ॥

त्रिविक्रम महामुनि । विचार करी आपुले मनीं ।
यांते न्यावें गाणगाभुवनीं । शिक्षा करणें द्विजांतें ॥ ४८ ॥

विप्र मदांधें व्यापिले । अनेक ब्राह्मण धिक्कारिले ।
यांते उपाय करणें भले । म्हणोनि योजना करीतसे ॥ ४९ ॥

त्रिविक्रम म्हणे त्या ब्राह्मणांसी । चला गाणगापुरासी ।
तेथें देईन तुम्हांसी । जयपत्र विस्तारें ॥ ५० ॥

तेथें असती आमुचे गुरु । तयांपुढें देईन पत्रु ।
अथवा तुमचे मनींचा भारु । करु शमन म्हणती देखा ॥ ५१ ॥

ऐशी निगुती करुनि । निघाला त्रिविक्रम महामुनि ।
सवें येतीं विप्र दोनी । आंदोलिके बैसोनियां ॥ ५२ ॥

मूढ ब्राह्मण अज्ञानी । यतीश्र्वरातें चालवोनि ।
आपण बैसले सुखासनीं । म्हणोनि अल्पायुषी जाहले ॥ ५३ ॥

पातले तया गाणगापुरा । जें कां स्थानीं श्रीगुरुवर ।
रम्य स्थान भीमातीर । वास नृसिंहसतस्वती ॥ ५४ ॥

नमन करुनि श्रीगुरुसी । विनवी मुनि भक्तींसीं ।
कृपामूर्ति व्योमकेशी । भक्तवत्सल परमपुरुषा ॥ ५५ ॥

जय जया जगद्गुरु । निर्गुण तूं निर्विकारु ।
त्रयमूर्तींचा अवतारु । अनाथांचा रक्षक ॥ ५६ ॥

दर्शन होतांचि तुझे चरण । उद्धरे संसार भवार्ण ।
नेणती तुज अज्ञानजन । अधोगतीचे तेचि इष्ट ॥ ५७ ॥

सद्गदित कंठ जाहला । रोमांचळ उठियेला ।
नेत्रीं बाष्प आनंद-जळा । माथा ठेविला चरणांवरी ॥ ५८ ॥

नमन करितां मुनीश्र्वरातें । उठविलें श्रीगुरुनाथें ।
आलिंगोनि करुणावक्त्रें । पुसता झाला वृत्तांत ॥ ५९ ॥

श्रीगुरु पुसती यतीश्र्वरासी । आलेति कवण कार्यासी ।
विस्तारुनि आम्हांसी । निरोपावें मुनिवरा ॥ ६० ॥

श्रीगुरुवचन ऐकोनि । सांगतसे त्रिविक्रम मुनि ।
मदोन्मत्त विप्र दोनी । आले असती चर्चेसी ॥ ६१ ॥

वेदशास्त्रादि मीमांसे । म्हणती चर्चा करुं हर्षें ।
वेद चारी आपुले वश्य । म्हणती मूढ विप्र दोनी ॥ ६२ ॥

जरी न कराल चर्चा आम्हांशी । पत्र मागती हारी ऐसी ।
अनेकपरी तयांसी । सांगतां न ऐकती उन्मत्त ॥ ६३ ॥

म्हणोनि आलों तुम्हां जवळी । तूंचि स्वामी श्रीगुरुमौळी ।
तुझें वाक्य असे बळी । तेणेपरी निरोपावें ॥ ६४ ॥

मुनिवचन ऐकोनि । श्रीगुरु बोलती हास्यवदनी ।
आले होते विप्र दोनी । त्यांते पुसती वृत्तांत ॥ ६५ ॥

श्रीगुरु म्हणती विप्रांसी । आलां तुम्ही कवण कार्यासी ।
वाद काय असे तुम्हांसी । काय लाभ येणेंगुणें ॥ ६६ ॥

आम्ही तापसी संन्यासी । आम्हां हारी-जित सरसी ।
काय थोरीव तुम्हांसी । जय होतां यतीसवें ॥ ६७ ॥

श्रीगुरुवचन ऐकोनि । बोलते जाहले विप्र दोनी ।
आलों पृथ्वी हिंडोनि । समस्त विप्र जिंकीत ॥ ६८ ॥

नव्हे कोणी आम्हां सन्मुख । वेदचर्चा-पराङ्गमुख ।
म्हणोनि पत्रें अनेक । जयादिकें दाखविलीं ॥ ६९ ॥

येणे रीतीं आम्हांसी । पत्र देता काय सायासी ।
कोप आला त्रिविक्रमासी । घेऊनि आला तुम्हांजवळीं ॥ ७० ॥

जरी असेल साभिमान । तुम्हांसहित दोघेजण ।
वेदशास्त्रादि व्याकरण । चर्चा करा म्हणती विप्र ॥ ७१ ॥

आम्ही जाणों वेद चारी । नव्हती कोणी आम्हांसरी ।
तुम्ही दोघे यतीश्र्वरी । काय जाणाल वेदांत ॥ ७२ ॥

श्रीगुरु म्हणती विप्रांसी । गर्वे नाश समस्तांसी ।
देवदानवादिकांसी । गर्वे मृत्यु लाधला जाणा ॥ ७३ ॥

गर्वे बळीसी काय जाहलें । बाणासुरा काय पावलें ।
लंकानाथ कौरव गेले । वैवस्वत क्षेत्रासी ॥ ७४ ॥

कवण जाणे वेदान्त । ब्रह्मादिकां नकळे पंथ ।
वेद आदिअनंत । गर्व वाया तूं कां गा करिसी ॥ ७५ ॥

जरी विचारिसी आपुलें हित । तरी सांडिजे गर्व भ्रांत ।
काय जाणसी वेदान्त । चतुर्वेदी म्हणविसी ॥ ७६ ॥

श्रीगुरुवचन ऐकोनि । गर्वे दाटले बहु मनीं ।
जाणों आम्ही वेद तीनी । साङ्ग संहिता परियेसा ॥ ७७ ॥

येणेंपरी श्रीगुरुसी । बोलती ब्राह्मण गर्वेंसी ।
सिद्ध म्हणे नामधारकासी । अपूर्व पुढें वर्तले ॥ ७८ ॥

या वेदांचे आद्यन्त । श्रीगुरु ब्राह्मणांसी निरोपित ।
सांगेन ऐका एकचित्त । म्हणे सरस्वती-गंगाधर ॥ ७९ ॥

॥ इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने
सिद्ध-नामधारकसंवादे विप्रआत्मप्रशंसानाम पंचविंशोऽध्यायः॥


॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥