अध्याय २१
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । ब्रह्मचारी तो कारणिका ।
उपदेशिले ज्ञानविवेका । तया प्रेतजननीसी ॥ १ ॥
ब्रह्मचारी म्हणे नारी । मूढपणें दुःख न करी ।
कवण वाचला असे स्थीरी । या संसारी सांग मज ॥ २ ॥
उपजला कवण मेला कवण । उत्पत्ति जाहली कोठोन ।
जळांत उपजे जैसा फेण । बुदबुद राहे कोठे स्थिर ॥ ३ ॥
तैसा देह पंचभूतीं । मिळोनि होय देहनिर्मिती ।
वेगळे होतांचि पंचभूती । अव्यक्त होय देह जाणा ॥ ४ ॥
तया पंचभूतांचे गुण । मायापाशें वेष्टोन ।
भ्रांति लाविती देह म्हणोन । पुत्रमित्रकलत्रवास ॥ ५ ॥
रज-सत्त्व-तमोगुण । तया भूतांपासोन ।
वेगळाले लक्षण । होती ऐक एकचित्तें ॥ ६ ॥
देवत्व होय सत्त्वगुण । रजोगुण मनुष्य जाण ।
दैत्यांसी तमोगुण । गुणानुबंधे कर्में घडती ॥ ७ ॥
ज्याणे जें कर्म आचरती । सुकृत अथवा दुष्कृति ।
तैसी होय फळप्राप्ति । आपुली आपण भोगावी ॥ ८ ॥
जैसी गुणांची वासना । इंद्रियें तयाधिन जाणा ।
मायापाशें वेष्टोन । सुखदुःखा लिप्त करिती ॥ ९ ॥
या संसारवर्तमानीं । उपजती जंतु कर्मानुगुणीं ।
आपुल्या आर्जवापासोनि । सुखदुःख भोगिताति ॥ १० ॥
कल्पकोटी वरुषें जयांसी । असती आयुष्यें देवऋषीं ।
त्यांसी न सुटे कर्मवशी । मनुष्या कवण पाड सांगे ॥ ११ ॥
एखादा नर देहाधीन । काळ करी आपुले गुण ।
कर्म होय अनेक गुण । देहधारी सर्व येणेंपरी ॥ १२ ॥
जो असेल देहधारी । त्यासी विकार नानापरी ।
स्थिर नव्हे निर्धारी । आपुले आपण म्हणावया ॥ १३ ॥
याकारणें ज्ञानवंते । संतोष न करावा उपजतां ।
अथवा नर मृत होता । दुःख आपण करुं नये ॥ १४ ॥
जघीं गर्भसंभव होतां । काय दिसे आकारता ।
अव्यक्त असतां दिसे व्यक्ता । सवेंचि होय अव्यक्त पैं ॥ १५ ॥
बुदबुद दिसती जैसे जळीं । सवेंचि नासती तात्काळी ।
तैसा देह सर्वकाळी । स्थिर नव्हे परियेसा ॥ १६ ॥
जघीं गर्भउद्भव झाला । नाश्य म्हणोनि जाणती सकळा ।
कर्मानुबंधने जैसे फळ । तैसा भोग देहासी ॥ १७ ॥
कोणी मरती पूर्ववयसीं । अथवा मरती वृद्धाप्येसी ।
आपुले आर्जव असे जैशी । तेणेपरी घडे जाण ॥ १८ ॥
मायापाशें वेष्टोनि । म्हणती पिता सुत जननी ।
कलत्र मित्र तेणे गुणी । आपुले आपुले म्हणती मूढ ॥ १९ ॥
निर्मळ देह म्हणो जरी । उत्पत्ति रक्त-मांस-रुधिरीं ।
मळमूत्रांत अघोरी । ऊद्भव झाला परियेसा ॥ २० ॥
कर्मानुवशे उपजतांचि । ललाटी लिहितो विरंचि ।
सुकृत अथवा दुष्कृतेंचि । भोग भोगी म्हणोनि ॥ २१ ॥
ऐसें या कर्म काळासी । जिकिलें नाही कोणी परियेसी ।
याकारणे देहासी । नित्यत्व नाही परियेसा ॥ २२ ॥
स्वप्नीं निधान दिसे जैसे । कवणे करावें भरंवसे ।
इंद्रजाल गारुड जैसे । स्थिर केवीं मानिजे ॥ २३ ॥
तुझे तूंचि सांग वहिले । कोटी जन्म भोग भोगिले ।
मनुष्य अथवा पशुत्व लाधले । पक्षी अथवा कृमिरुप ॥ २४ ॥
जरी होतीस मनुष्ययोनीं । कोण कोणाची होतीस जननी ।
कोण कोणाची होतीस गृहिणी । सांग तुवां आम्हांपुढे ॥ २५ ॥
कवण तुझीं मातापिता । जन्मांतरींची सांग आतां ।
वायां दुःख करिसी प्रलापिता । पुत्र आपुला म्हणोनि ॥ २६ ॥
पंचभूतात्मक देह । चर्म-मांस-अस्थि-मेद ।
वेष्टोनियां नवम देह । मळबद्ध शरीर जाणावें ॥ २७ ॥
कैचा पुत्र कोठे मृत्यु । वायां कां भ्रमोनि रडसी तूं ।
सांडोनि द्यावे कैचे प्रेत । संस्कारिती लौकिकार्थी ॥ २८ ॥
येणेपरी ब्रह्मचारी । सांगे त्वरित विस्तारीं ।
परिसोनि त्या अवसरीं । विनवीतसे तयासी ॥ २९ ॥
विप्रवनिता तया वेळीं । विनवीतसे करुणाबहाळी ।
स्वामी निरोपिलें धर्म सकळी । परी स्थिर नव्हे अंतःकरण ॥ ३० ॥
प्रारब्ध प्रमाण म्हणो जरी । तरी कां भजावा श्रीहरि ।
परीस-संपर्के लोह जरी । सुवर्ण नव्हे कोण बोले ॥ ३१ ॥
आम्ही पहिलेचि दैवहीन । म्हणोनि धरिले श्रीगुरुचरण ।
अभय दिधले नाही मरण । म्हणोनि विश्र्वास केला आम्हीं ॥ ३२ ॥
एखाद्या नरा येतांचि ज्वरा । धांवत जाती वैद्याचिया घरा ।
औषधी देऊनियां प्रतिकारा । सवेंचि करी आरोग्यता ॥ ३३ ॥
एके समयी मनुष्यासी । आश्रय करिती करुणेसी ।
साह्य होय भरंवसी । आला आपदा परिहारी ॥ ३४ ॥
त्रयमूर्तीचा अवतारु । श्रीनरसिंहसरस्वती असे गुरु ।
तेणें दिधला असे वरु । केवीं असत्य होय सांग मज ॥ ३५ ॥
आराधिले मी तयासी । वर दिधला गा आम्हांसी ।
त्याचा करुनियां भरंवसी । होतों आपण स्वस्थचित्त ॥ ३६ ॥
विश्र्वासोनि असतां आपण । केवीं केले निर्वाण ।
कैसे माझे मूर्खपण । म्हणोनि स्वामी निरोपिसी ॥ ३७ ॥
याकारणे आपण आतां । प्राण त्यजीन सर्वथा ।
समर्पीन गुरुनाथा । वाढो कीर्ति तयाची ॥ ३८ ॥
ऐकोनि तियेचे वचन । ओळखुनियां भाव मन ।
सांगे बुद्धि तिसी ज्ञान । उपाय एक करी आतां ॥ ३९ ॥
विश्र्वास केला त्वां श्रीगुरुसी । पुत्र लाधला पूर्णायुषी ।
जरी आला मृत्यु त्यासी । घेऊनि जाई श्रीगुरुस्थाना ॥ ४० ॥
जेथे जाहला असेल तुज वर । तेथें समर्पी तूं कलेवर ।
पंचगंगाकृष्णातीर । औदुंबरवृक्षातळी ॥ ४१ ॥
ऐसे वचन ऐकोनि । विश्र्वास जाहला तिचे मनीं ।
पोटीं शव बांधोनि । घेऊनि गेली औदुंबराप्रति ॥ ४२ ॥
जेथे होत्या गुरुपादुका । आफळी शिर ते बालिका ।
रुधिरें भरल्या पादुका । आक्रोश करी ते नारी ॥ ४३ ॥
सकळ दुःखाहुनी अधिक । साहवेना पुत्रशोक ।
क्षयरोग तोचि ऐक । मातापित्या मृत्युमूळ ॥ ४४ ॥
ऐसे करितां जाहली निशी । विप्र मागती प्रेतासी ।
म्हणती आक्रोश कां वो करिसी । संस्कारुनि जाऊं आतां ॥ ४५ ॥
मनुष्य नाही अरण्यांत । केवीं राहूं जाऊं म्हणत ।
जाळूं दे आतां प्रेत । ऐक कर्कशे म्हणताति ॥ ४६ ॥
कांहीं केलिया नेदी प्रेत । आपणासवे जाळा म्हणत ।
पोटी बांधोनियां प्रेत । लोळतसे पादुकांवरी ॥ ४७ ॥
म्हणती विप्र ज्ञाती लोक । राहूं नये रानीं निःशंक ।
तस्करबाधा होईल ऐका । जाऊं आता घरासी ॥ ४८ ॥
जाऊं आतां स्नान करुनि । उपवास हो कां आजिचे दिनीं ।
प्रातःकाळी येऊनि । दहन करुं म्हणती ऐका ॥ ४९ ॥
आजिचे रात्री प्रेतासी । सुटेल वास दुर्गंधीसी ।
आपोआप दहनासी । देईल जाणा ते कर्कशा ॥ ५० ॥
म्हणोनि निघती सकळ लोक । राहिलीं तेथे जननीजनक ।
प्रेतासहित करिती शोक । होती रात्री परियेसा ॥ ५१ ॥
निद्रा नाहीं दिवस दोन्ही । शोक करितां जनकजननी ।
याम तीन होतां रजनी । झोंप आली तियेसी ॥ ५२ ॥
देखतसे सुषुप्तींत । जटाधारी भस्मांकित ।
व्याघ्रचर्म परिधानित । रुद्राक्षमाळा सर्वांगीं ॥ ५३ ॥
योगदंड त्रिशूळ हातीं । आला औदुंबराप्रती ।
कां वो शोक करिसी सती । आक्रोशोनि आम्हांवरी ॥ ५४ ॥
काय जाहलें तुझे कुमरा । आतां त्यासी करुं प्रतिकारा ।
म्हणोनि दे तो अभय करा । भक्तवत्सल श्रीगुरु ॥ ५५ ॥
भस्म काढोनि प्रेतासी । लावीतसे सर्वांगेसी ।
मुख पसरी म्हणे तिसी । वायु पुरस्करुं म्हणे ॥ ५६ ॥
प्राण म्हणजे वायु जाण । बाहेर गेला विसरुन ।
घालितों मागुतीं आणून । पुत्र तुझा सजीव होय ॥ ५७ ॥
इतुकें होतांचि भयचकित । जाहली नारी जागृत ।
म्हणे आपणा कैसी भ्रांत । लागली असे प्रेतावरी ॥ ५८ ॥
जे कां वसे आपुले मनीं । तैसे दिसे निद्रास्वप्नी ।
कैचा देव नरसिंहमुनि । भ्रांति आपणा लागली असे ॥ ५९ ॥
आमुचे प्रारब्ध असतां उणें । देवावरी बोल काय ठेवणे ।
अज्ञान आम्ही मूर्खपणें । श्रीगुरुवरी काय बोल ॥ ६० ॥
येणेंपरी चिंता करीत । तंव प्रेतासी झालें चेत ।
सर्वांगीं उष्ण बहुत । सर्वसंधींसी जीव आला ॥ ६१ ॥
म्हणे प्रेतासी काय झाले । किंवा भूत संचरलें ।
मनीं भय उपजलें । ठेवी काढूनि दूर परतें ॥ ६२ ॥
सर्व संधी जीव भरला । बाळ उठोनि बैसला ।
म्हणे क्षुधा लागली मला । अन्न देईं म्हणतसे ॥ ६३ ॥
रुदन करी तया वेळीं । आला कुमर मातेजवळी ।
स्तन घालितां मुखकमळीं । क्षीर निघे बत्तीस धारा ॥ ६४ ॥
संतोष भय दोनी प्रीतीसी । संदेह मागुती असे मानसीं ।
कडिये घेऊनि बाळकासी । गेली आपुले पतीजवळी ॥ ६५ ॥
जागृत करुनि पतीसी । सांगे वृतांत आद्यंतेसी ।
पति म्हणे तियेसी । चरित्र असे श्रीगुरुचें ॥ ६६ ॥
म्हणोनि दंपती दोघेजण । करुनि औदुंबरा प्रदक्षिणा ।
साष्टांगी करिती नमन । स्तोत्र करिती नानापरी ॥ ६७ ॥
जय जया वरदमूर्ति । ब्रह्मा-विष्णु-शिव यति ।
भक्तवत्सला तुझी ख्याति । वास पहासी भक्तांच्या ॥ ६८ ॥
तूं तारक विश्र्वासी । म्हणोनि भूमीं अवतरलासी ।
अशक्य तुज वर्णावयासी । क्षमा करणें स्वामिया ॥ ६९ ॥
कोपेंकरुनि मातेसी । निष्ठुर बोले बाळ कैसी ।
तैसे अविद्यामायेसीं । तुम्हां वोखटें बोलिलों ॥ ७० ॥
सर्वस्व आम्हां क्षमा करणें । म्हणोनि घालिती लोटांगणे ।
विनवूनियां करुणावचनें । गेली स्नाना गंगेंत ॥ ७१ ॥
स्नान करुनि बाळकासहित । धुती झाली पादुकांचे रक्त ।
औदुंबरा स्नपन करीत । लाविती दीप तये वेळी ॥ ७२ ॥
पूजा करिती भक्तीसीं । मंत्रपूर्वक विधीसीं ।
शमीपत्र-कुसुमेंसी । पूजा करिती परियेसा ॥ ७३ ॥
नीरांजन तया वेळी । करिती गायन परिबळी ।
अतिसंतोष तये बाळीं । भक्तिभावें स्तुति करिती ॥ ७४ ॥
इतुकें होतां गेली निशी । उदय जाहला दिनकरासी ।
संस्कारुं म्हणोनि प्रेतासी । आले विप्रज्ञाती सकळ ॥ ७५ ॥
तंव देखतांचि कुमारासी । विस्मय जाहला सकळिकांसी ।
समाराधना करिती हर्षी । महानंद प्रवर्तला ॥ ७६ ॥
ऐसा श्रीगुरुस्थानमहिमा । अखिल लोक लाधले कामा ।
एकेकाची सांगतां सीमा । विस्तार होईल बहु कथा ॥ ७७ ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । स्थानमहिमा ऐसा ऐका ।
अपार असे सांगतां आणिका । साधारण तुज निरोपिले ॥ ७८ ॥
तया औदुंबरातळीं । श्रीगुरुवास सर्वकाळीं ।
काम्य होत तात्काळीं । आराधितां श्रीगुरुसी ॥ ७९ ॥
पुत्रापत्य वांझेसी । श्रियायुक्त दरिद्रियासी ।
आरोग्य होय रोगियासी । अपमृत्यु कधीं नोहे जाणा ॥ ८० ॥
भाव असावा आपुले मनीं । पूजा करावी श्रीगुरुचरणीं ।
जे जे वासना ज्याचे मनीं । त्वरित होय परियेसा ॥ ८१ ॥
कुष्ठी असेल अंगहीन । त्यानें अर्चावे गुरुचरण ।
सुवर्ण होय अंग जाण । संशय मनीं न धरावा ॥ ८२ ॥
हृदयशूळ गंडमाळा । अपस्मारादि रोग सकळा ।
परिहरती तात्काळा । श्रीगुरुपादुका अर्चिता ॥ ८३ ॥
जो का असेल मंदमति । बधिर मुका पांगूळ रक्ती ।
औदुंबरी सेवा करिती । सुदेह होय सत्य माना ॥ ८४ ॥
चतुर्विध पुरुषार्थ । तेथे होय निश्र्चित ।
प्रत्यक्ष असे श्रीगुरुनाथ । औदुंबरी सनातन ॥ ८५ ॥
जया नाम कल्पतरु । प्रत्यक्ष जाणा औदुंबरु ।
जें जें मनीं इच्छिती नरु । साध्य होय परियेसा ॥ ८६ ॥
किती वर्णू तेथील महिमा । सांगतां असे अशक्य आम्हां ।
श्रीगुरु ‘ नृसिंहसरस्वती ‘ नामा । प्रख्यात असे परियेसा ॥ ८७ ॥
गंगाधराचा नंदन । सांगे गुरुचरित्र कामधेनु ।
भक्तिपूर्वक ऐकती जन । सकलाभीष्टें पावती ॥ ८८ ॥
म्हणोनि सरस्वतीगंगाधरु । सदा ध्यातसे श्रीगुरु ।
उतरावया पैलपारु । इहसौख्य परागति ॥ ८९ ॥
॥ इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ
श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्ध-नामधारकसंवादे
मृतपुत्रसंजीवनं नाम एकविंशोऽध्यायः ॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥