अध्याय १७
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
सिद्ध म्हणे नामकरणी । गुरुभक्तशिखामणि ।
तुझी भक्ति गुरुचरणी । लीन जाहली निर्धारी ॥ १ ॥
पर्जन्य येतां पुढारां । जैसा येतो सूचना वारा ।
तैसे तुझे दैन्य-हरा । ऐकसी गुरुचरित्र कथनभेद ॥ २ ॥
ऐसें चरित्र कामधेनु । सांगेन तुज विस्तारोन ।
एकचित्त करुनि मन । ऐक शिष्या नामधारका ॥ ३ ॥
कृष्णावेणीतटाकेसी । भुवनेश्र्वरी-पश्र्चिमेसी ।
औदुंबर वृक्षेसी । राहिले श्रीगुरु परियेसा ॥ ४ ॥
गौप्यरुप असती गुरु । ठाव असे अगोचरु ।
अनिष्ठान धुरंधरु । चातुर्मास येणेंपरी ॥ ५ ॥
सिद्धस्थान असे गहन । भुवनेश्र्वरीसंनिधान ।
विशेष श्रीगुरु राहिले म्हणोन । उत्कृष्ट जाहलें महिमान ॥ ६ ॥
ऐकोनि सिद्धाचें वचन । नामधारक करी नमन ।
परमात्मा श्रीगुरुराणा । कां रहावें गौप्यरुपें ॥ ७ ॥
त्यासी काय असे तपस । भिक्षा मागणें काय हर्ष ।
संदेह माझ्या मानसास । निवारावा दातारा ॥ ८ ॥
ऐक वत्सा नामधारका । भिक्षा मागतो पिनाका ।
आणिक सांगेन ऐका । दत्तात्रेय तैसाचि ॥ ९ ॥
दत्तात्रेय त्रयमूर्ति । भिक्षुकरुप असे दिसती ।
भक्तजनानुग्रहार्थी । तीर्थयात्रे हिंडतसे ॥ १० ॥
अनुपम तीर्थे भूमीवरी । असतीं गौप्य अपरांपरी ।
श्रीगुरुमूर्ति प्रीतिकरीं । प्रगटले भक्तांलागीं ॥ ११ ॥
भक्तजनोपकारार्थ । तीर्थे हिंडे श्रीगुरुनाथ ।
गौप्य व्हावया कारणार्थ । समस्त येऊनि मागती वर ॥ १२ ॥
लपवितां दिनकरासी । केवीं लपे तेजोराशी ।
कस्तूरी ठेवितां जतनेसी । वास केवीं गौप्य होय ॥ १३ ॥
आणिक सांगेन तुज साक्षी । गुण कैसा कल्पवृक्षीं ।
जेथे राहे तया क्षितीसी । कल्पिले फळ तेथें होय ॥ १४ ॥
याकारणें तया स्थानीं । प्रगटले गुरुमुनि ।
सांगेन तुज विस्तारुनि । एकचित्तें परियेसा ॥ १५ ॥
करवीरक्षेत्र नगरांत । ब्राह्मण एक वेदरत ।
शास्रपुराण विख्यात । सांगे सकळ विद्वजनां ॥ १६ ॥
अग्रवेदी असे आपण । जाणे तर्क व्याकरण ।
आन्हिकप्रमाण आचरण । कर्ममार्गी रत होता ॥ १७ ॥
त्यासी जाहला एक सुत । मूर्ख असे उपजत ।
दैववशें मातापिता मृत । असमाधान होऊनियां ॥ १८ ॥
वर्धतां मातापित्याघरीं बाळ । वर्षे सात जाहलीं केवळ ।
व्रतबंध करिती निश्र्वळ । तया द्विजकुमरकासी ॥ १९ ॥
न ये स्नानसंध्या त्यासी । गायत्रीमंत्र परियेसी ।
वेद कैंचा मूर्खासी । पशूसमान जहाला असे ॥ २० ॥
जेथे सांगती अध्ययन । जाऊनि आपण शिकूं म्हणे ।
तावन्मात्र शिकतांचि क्षण । सवेंचि विस्मृति होय त्यासी ॥ २१ ॥
त्या ग्रामींचे विद्वजन । निदा करिती सकळै जन ।
विप्रकुळीं जन्मून । ऐसा मूर्ख उपजलासी ॥ २२ ॥
तुझा पिता ज्ञानवंत । वेदशास्रादि अभिज्ञात ।
त्याचे पोटीं कैसा केत । उपजलासी दगडापरी ॥ २३ ॥
जळो जळो तुझें जिणें । पित्याच्या नामा आणिलें उणे ।
पोटीं बांधूनि पाषाण । तळें विहिरी कां न करिसी ॥ २४ ॥
जन्मोनियां संसारीं । वृथा जाहलासी सूकरापरी ।
तुज गति यमपुरीं । अनाचारें वर्तसी ॥ २५ ॥
ज्यासी विद्या असे ऐका । तोचि मनुष्यांमध्यें अधिका ।
जेवीं द्रव्य असे निक्षेपिका । तैसी विद्या परियेसा ॥ २६ ॥
ज्याचे हृदयीं असे विद्या । त्यासी अखिल भोग सदा ।
यशस्वी होय सुखसंपदा । समस्तांमध्यें पूज्य तोचि ॥ २७ ॥
श्रेष्ठ असे वयें थोर । विद्याहीन अपूज्य नर ।
अश्रेष्ठ असे एखादा नर । विद्या असतां पूज्यमान ॥ २८ ॥
ज्यासी नाही सहोदर । त्यासी विद्या बंधु-भ्रातर ।
सकळिकां वंद्य होय नर । विद्या असे ऐशा गुणें ॥ २९ ॥
एखादे समयीं विदेशासी । जाय नर विद्याभ्यासी ।
समस्त पूजा करिती त्यासी । विदेश होय स्वदेश ॥ ३० ॥
ज्यासी विद्या असे बहुत । तोचि होय ज्ञानवंत ।
त्याचे देही देवत्व । पूजा घेई सकळांपाशी ॥ ३१ ॥
एखाद्या राज्याधिपतीसी । समस्त वंदिती परियेसीं ।
ऐसा राजा आपण हर्षी । विद्यावंतासी पूजा करी ॥ ३२ ॥
ज्याचे पदरीं नाहीं धन । त्याचे विद्याच धन जाण ।
विद्या शिकावी याचिकारण । नेणता होय पशुसमान ॥ ३३ ॥
ऐकोनि ब्राह्मणांचे वचन । ब्रह्मचारी करी नमन ।
स्वामींनी निरोपिलें ज्ञान । विद्याभ्यास करावया ॥ ३४ ॥
जन्मांतरी पूर्वी आपण । केले नाहीं विद्यादान ।
न ये विद्या याचि कारण । त्यासी काय करणें म्हणतसे ॥ ३५ ॥
ऐसा आपण दोषी । उद्धरावें कृपेसीं ।
जरी असेल उपाय यासी । निरोपावें दातारा ॥ ३६ ॥
परिहासकें ते ब्राह्मण । सांगताति हांसोन ।
होईल पुढें तुज जनन । तधीं येईल तुज विद्या ॥ ३७ ॥
तुज कैंचा विद्याभ्यासु । नर नव्हेसि तूं साच पशु ।
भिक्षा मागूनि उदर पोस । अरे मूर्खा कुळनाशका ॥ ३८ ॥
ऐसें नानापरी नीचोत्तरेसी । बोलती द्विज लोक त्यासी ।
वैराग्य धमओरुनि मानसीं । निघाला बाळ अरण्यासी ॥ ३९ ॥
मनीं झाला खेदें खिन्न । म्हणे त्यजीन आपुला प्राण ।
समस्त करिती दूषण । काय उपयोग जीवूनिया ॥ ४० ॥
जळो जळो आपुले जिणें । पशु झालों विद्याहीन ।
आतां वांचोनि काय कारण । म्हणोनि निघाला वैराग्यें ॥ ४१ ॥
भिल्लवडीग्रामासी । आला ब्रह्मचारी परियेसीं ।
अन्नोदक नेघे उपवासी । पातला निशीं दैववशें ॥ ४२ ॥
जेथे असे जगन्माता । भुवनेश्र्वरी विख्याता ।
तेथें पातला त्वरिता । करी दर्शन तये वेळी ॥ ४३ ॥
न करी स्नान संध्या देखा । अपार करीतसे दुःखा ।
देवद्वारासन्मुखा । धरणें घेतले तया वेळी ॥ ४४ ॥
येणेपरी दिवस तीनी । निर्वाण मन करुनि ।
अन्नोदक त्यजूनि । बैसला तो द्विजकुमर ॥ ४५ ॥
नव्हें कांहीं स्वप्न त्यालागोनि । म्हणोनि कोपे बहु मनी ।
म्हणे अंबा भवानी । कां उपेक्षिसी आम्हांसी ॥ ४६ ॥
आक्रोशोनि तये वेळीं । शस्रें घेऊनियां प्रबळी ।
आपुली जिव्हा तात्काळी । छेदूनि वाहे देवीचरणीं ॥ ४७ ॥
जिव्हा वाहोनि अंबेसी । मागुती म्हणे परियेसीं ।
जरी तूं मज उपेक्षिसी । वाहीन शिर तुझे चरणी ॥ ४८ ॥
ऐसे निर्वाण मानसी । क्रमिता झाला तो निशी ।
स्वप्न जाहलें तयासी । ऐका समस्त श्रोते जन ॥ ४९ ॥
“ऐक बाळा ब्रह्मचारी । नको आक्रोशूं आम्हांवरी ।
असे कृष्णापश्र्चिमतीरीं । त्वरित जाय तयाजवळी ॥ ५० ॥
औदुंबरवृक्षातळी । असे तापसी महाबळी ।
अवतार पुरुष चंद्रमौळी । तुझी वांछा पुरवील ॥ ५१ ॥
ऐसे स्वप्न तयासी । जाहले अभिनव परियेसीं ।
जागृत होतांचि हर्षी । निघाला विप्र त्वरित ॥ ५२ ॥
निघाला विप्र त्वरित । पोहत गेला प्रवाहांत ।
पैलतटा जाऊनि त्वरित । देखता जाहला श्रीगुरुसी ॥ ५३ ॥
चरणांवरी ठेवूनि माथा । करी स्तोत्र अत्यंता ।
श्रीगुरुमूर्ति संतोषतां । आश्र्वासिती तया वेळीं ॥ ५४ ॥
संतोषोनि श्रीगुरुमूर्ति । माथां हात ठेविती ।
ज्ञान जाहलें त्वरिती । जिव्हा आली तात्काळ ॥ ५५ ॥
वेद शास्र-पुराण । तर्क भाषा व्याकरण ।
समस्त त्यांचे अंतःकरण । पूर्ण जाहलें तात्काळीं ॥ ५६ ॥
जैसा मानससरोवरास । वायस जातां परियेस ।
जैसा होय राजहंस । तैसे झाले विप्रकुमरा ॥ ५७ ॥
चिंतामणि-संपर्केसी । सुवर्ण होय लोह कैसी ।
मृत्तिका पडतां जांबूनदीसी । सुवर्ण होय जेवीं देखा ॥ ५८ ॥
तैसे तया ब्राह्मणासी । गुरुचरण होतां स्पर्शी ।
आली अखिल विद्या त्यासी । वेदशास्रादि तर्क भाषा ॥ ५९ ॥
सिद्ध म्हणे नामधारका । श्रीगुरुमहिमा ऐसी ऐका ।
जे जे स्थानीं वास देखा । स्थानमहिमा ऐसी असे ॥ ६० ॥
म्हणोनि सरस्वती-गंगाधर । सांगे गुरुचरित्रविस्तार ।
ऐकतां होय मनोहर । सकळाभीष्ट साधती ॥ ६१ ॥
॥ इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने
सिद्ध-नामधारकसंवादे भिल्लवडीमहिमावर्णनं-मंदमतिब्राह्मणवरप्रदानं
नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥