अध्याय १५
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
ऐकशिष्या नामकरणी । धन्य धन्य तुझी वाणी ।
तुझी भक्ति गुरुचरणीं । लीन जाहली परियेसा ॥ १ ॥
तूं मातें पुसतोसी । होत मन संतोषी ।
गौप्य व्हावया कारण कैसी । सांगेन एकचित्तें ॥ २ ॥
महिमा प्रगट जाहली बहुत । तेणे भजती लोक अमित ।
काम्यार्थ व्हावे म्हणूनि समस्त । येती श्रीगुरुच्या दर्शना ॥ ३ ॥
साधु असाधु धूर्त सकळी । समस्त येती श्रीगुरुजवळी ।
वर्तमानी खोटा कळी । सकळही शिष्य होऊं म्हणती ॥ ४ ॥
पाहें पां पूर्वी भार्गवराम अवतरोनि । निःक्षत्र केली मेदिनी ।
राज्य विप्रांसी देउनी । गेला आपण पश्र्चिमसमुद्रासी ॥ ५ ॥
पुनरपि जाती तयापासी । तोही ठाव मागावयासी ।
याकारणें विप्रांसी । कांक्षा न सुटे परियेसा ॥ ६ ॥
उबगोनि भार्गवराम देखा । गेला सागरा मध्योदका ।
गौप्यरुपें असे ऐका । आणिक मागतील म्हणोनि ॥ ७ ॥
तैसे श्रीगुरुमूर्ति ऐक । राहिले गुप्त कारणिक ।
वर मागतील सकळिक । नाना याती येवोनियां ॥ ८ ॥
विश्र्वव्यापक जगदीश्र्वर । तो काय देऊं न शके वर ।
पाहूनि भक्ति पात्रानुसार । प्रसन्न होय परियेसा ॥ ९ ॥
याकारणें तया स्थानीं । श्रीगुरु होते गौप्यगुणीं ।
शिष्यां सकळांसि बोलावुनि । निरोप देती तीर्थयात्रे ॥ १० ॥
सकळ शिष्यां बोलावोनि । निरोप देती नृसिंहमुनि ।
समस्त तीर्थें आचरोनि । यावें भेटी श्रीशैल्या ॥ ११ ॥
ऐकोनि श्रीगुरुचे वचना । समस्त शिष्य धरिती चरणा ।
कृपामूर्ति श्रीगुरुराणा । कां उपेक्षिसी आम्हांसी ॥ १२ ॥
तुमचे दर्शनमात्रेंसी । समस्त तीर्थे आम्हांसी ।
आम्हीं जावें कवण ठायासी । सोडोनि चरण श्रीगुरुचे ॥ १३ ॥
समस्त तीर्थें श्रीगुरुचरणीं । ऐसें बोलती वेदवाणी ।
शास्रींही तेंचि विवरण । असे स्वामी प्रख्यात ॥ १४ ॥
जवळी असतां निधान । केवीं हिंडावे रानोरान ।
कल्पवृक्ष सांडून । केवीं जावें देवराया ॥ १५ ॥
श्रीगुरु म्हणती शिष्यांसी । तुम्ही आश्रमी संन्यासी ।
राहूं नये पांच दिवशीं । एके ठायीं वास करीत ॥ १६ ॥
चतुर्थाश्रम घेऊनि । आचरावीं तीर्थें भुवनीं ।
तेणें मनीं स्थिर होऊनि । मग रहावें एकस्थानीं ॥ १७ ॥
विशेष वाक्य आमुचें एक । अंगीकारणें धर्म अधिक ।
तीर्थें हिंडूनि सकळिक । मग यावें आम्हांपाशीं ॥ १८ ॥
‘ बहुधान्य ‘ नाम संवत्सरासी । येऊं आम्हीं श्रीशैल्यासी ।
तेथें आमचे भेटीसी । यावें तुम्हीं सकळिक हो ॥ १९ ॥
ऐसेंपरी शिष्यांसी । श्रीगुरु सांगती उपदेश ।
समस्त लागती चरणांस । ऐक शिष्या नामधारका ॥ २० ॥
शिष्य म्हणती श्रीगुरुस । तुमचें वाक्य आम्हां परीस ।
जाऊं आम्ही भरंवसे । करुं तीर्थे भूमीवरी ॥ २१ ॥
गुरुचें वाक्य जो न करी । तोचि पडे रौरव-घोरीं ।
पयस्वी त्याचे घर यमपुरी । अखंड नरक भोगी जाणा ॥ २२ ॥
जावें आम्हीं कवण तीर्था । निरोप द्यावा गुरुनाथा ।
तुझें वाक्य दृढ चित्ता । धरुनि जाऊं स्वामिया ॥ २३ ॥
जे जे स्थानीं निरोप देसी । जाऊं तेथे भरंवसीं ।
तुझे वाक्येचि आम्हांसी । सिद्धि होय स्वामिया ॥ २४ ॥
ऐकोनि शिष्यांचे वचन । श्रीगुरुमूर्ति प्रसन्न वदन ।
निरोप देती साधारण । तीर्थयात्रे शिष्यांसी ॥ २५ ॥
या ब्रह्मांडगोलकांत । तीर्थराज काशी विख्यात ।
तेथें तुम्हीं जावे त्वरित । सेवा गंगाभागीरथी ॥ २६ ॥
भागीरथीतटाकयात्रा । साठी योजनें पवित्रा ।
साठी कृच्छ्र-फळ तत्र । प्रयाग गंगा द्वारीं द्विगुण ॥ २७ ॥
यमुनानदीतटाकेसी । यात्रा वीस गांव परियेसीं ।
कृच्छ्र तितुकेचि जाणा ऐसी । एकोमनें अवधारा ॥ २८ ॥
सरस्वती म्हणजे गंगा । भूमीवरी असे चांगा ।
चतुर्विशति गांवें अंगा । स्नान करावें तटाकीं ॥ २९ ॥
तितुकेंचि कृच्छ्रफल त्यासी । यज्ञाचें फल परियेसीं ।
ब्रह्मलोकीं शाश्र्वतेसीं । राहे नर पितृसहित ॥ ३० ॥
वरुणानदी कुशावतीं । शतद् विपाशका ख्याती ।
वितस्ता नदी शरावती । नदी असती मनोहर ॥ ३१ ॥
मरुद्वृधा नदी थोर । असिवनी मधुमती येर ।
पयस्वी घृतवतीतीर । तटाकयात्रा तुम्ही करा ॥ ३२ ॥
देवनदी म्हणिजे एक । असे ख्याति भूमंडळीक ।
पंधरा गावें तटाक- । यात्रा तुम्हीं करावी ॥ ३३ ॥
जितुके गांव तितके कृच्छ्र । स्नानमात्रें पवित्र ।
ब्रह्महत्यादि पातकें नाश तत्र । मनोभावें आचरावें ॥ ३४ ॥
चंद्रभागा रेवतीसी । शरयू नदी गोमतीसी ।
वेदिका नदी कौशिकेसी । नित्यजला मंदाकिनी ॥ ३५ ॥
सहस्रवक्त्रा नदी थोर । पूर्णा पुण्यनदी येर ।
बाहुदा नदी अरुणा थोर । षोडश गांवें तटाकयात्रा ॥ ३६ ॥
जेथें नदीसंगम असती । तेथें स्नानपुण्य अमिती ।
त्रिवेणीस्नानफळें असती । नदीचे संगमी स्नान करा ॥ ३७ ॥
पुष्करतीर्थ वैरोचिनी । सन्निहिता नदी म्हणूनि ।
नदीतीर्थ असे सगुणी । गयातीर्थी स्नान करा ॥ ३८ ॥
सेतुबंध रामेश्र्वरी । श्रीरंग पद्मनाभ-सरी ।
पुरुषोत्तम मनोहरी । नैमिषारण्य तीर्थ असे ॥ ३९ ॥
बदरीतीर्थ नारायण । नदी असती अति पुण्य ।
कुरुक्षेत्रीं करा स्नान । अनंतरश्रीशैल्य यात्रेसी ॥ ४० ॥
महालयतीर्थ देखा । पितृप्रीति तर्पणें ऐका ।
द्विचत्वारि कुळें निका । स्वर्गासी जाती भरंवसी ॥ ४१ ॥
केदारतीर्थ पुष्करतीर्थ । कोटिरुद्र नर्मदातीर्थ ।
मातृकेश्र्वर कुब्जतीर्थ । कोकामुखी विशेष असे ॥ ४२ ॥
प्रभासतीर्थ विजयतीर्थ । पुरी चंद्रनदीतीर्थ ।
गोकर्ण शंखकर्ण ख्यात । स्नान बरवे मनोहर ॥ ४३ ॥
अयोध्या मथुरा कांचीसी । द्वारावती गयेसी ।
शालग्रामतीर्थासी । शबलग्राम मुक्तिक्षेत्र ॥ ४४ ॥
गोदावरीतटाकेसी । योजनें सहा परियेसीं ।
तेथिल महिमा आहे ऐसी । वाजपेय तितुकें पुण्य ॥ ४५ ॥
सव्यअपसव्य वेळ तीनी । तटाकयात्रा मनोनेमी ।
स्नान करितां होय ज्ञानी । महापातकी शुद्ध होय ॥ ४६ ॥
आणिक दोनी तीर्थे असती । प्रयागासमान असे ख्याति ।
भीमेश्र्वर तीर्थ म्हणती । वंजरासंगम प्रख्यात ॥ ४७ ॥
कुशतर्पण तीर्थ बरवें । तटाकयात्रा द्वादश गांवें ।
गोदावरी-समुद्रसंगमे । षट्त्रिंशत कृच्छ्रफळ ॥ ४८ ॥
पूर्णा नदी तटाकेंसी । चारी गांवे आचरा हर्षी ।
कृष्णावेणीतीरासी । पंधरा गांवें तटाकयात्रा ॥ ४९ ॥
तुंगभद्रातीर बरवें । तटाकयात्रा वीस गांवें ।
पंपासरोवर स्वभावें । अनंतमहिमा परियेसा ॥ ५० ॥
हरिहरक्षेत्र असे ख्याति । समस्त दोष परिहरती ।
तैसेच असे भीमरथी । दहा गांवे तटाकयात्रा ॥ ५१ ॥
पांडुरंग मातुलिंग । क्षेत्र बरवें पुरी गाणग ।
तीर्थे असती तेथें चांग । अष्टतीर्थे मनोहर ॥ ५२ ॥
अमरजासंगमांत । कोटि तीर्थे असती ख्यात ।
वृक्ष असे अश्र्वत्थ । कल्पवृक्ष तोचि जाणा ॥ ५३ ॥
तया अश्र्वत्थसन्मुखेसी । नृसिंहतीर्थ परियेसीं ।
तया उत्तरभागेसी । वाराणसी तीर्थ असे ॥ ५४ ॥
तया पूर्वभागेसी । तीर्थ पापविनाशी ।
तदनंतर कोटितीर्थ विशेषी । पुढें रुद्रपादतीर्थ असे ॥ ५५ ॥
चक्रतीर्थ असे एक । केशव देवनायक ।
ते प्रत्यक्ष द्वारावती देख । मन्मयतीर्थ पुढें असे ॥ ५६ ॥
कल्लेश्र्वर देवस्थान । असे तेथे गंधर्वभुवन ।
ठाव असे अनुपम्य । सिद्धभूमि गाणगापुर ॥ ५७ ॥
तेथें जे अनुष्ठान करिती । तया इष्टार्थ होय त्वरिती ।
कल्पवृक्ष आश्रयती । काय नोहे मनकामना ॥ ५८ ॥
काकिणीसंगम बरवा । भीमातीर क्षेत्र नांवा ।
अनंत पुण्य स्वभावा । प्रयागासमान असे देखा ॥ ५९ ॥
तुंगभद्रा वरदा नदी । संगमस्थानीं तपोनिधि ।
मलापहारीसंगमीं आधीं । पापें जातीं शतजन्मांचीं ॥ ६० ॥
निवृत्तिसंगम असे ख्याति । ब्रह्महत्या नाश होती ।
जावें तुम्हीं त्वरिती । श्रीगुरु म्हणती शिष्यांसी ॥ ६१ ॥
सिंहराशीं बृहस्पति । येतां तीर्थे संतोषती ।
समस्त तीर्थी भागीरथी । येऊनियां ऐक्य होय ॥ ६२ ॥
कन्यागतीं कृष्णेप्रती । त्वरीत येते भागीरथी ।
तुंगभद्रा तूळागतीं । सुरनदीप्रवेश परियेसा ॥ ६३ ॥
कर्काटकासी सूर्य येतां । मलप्रहरा कृष्णासंयुता ।
सर्व जन स्नान करितां । ब्रह्महत्या पापें जाती ॥ ६४ ॥
भीमाकृष्णासंगमेसीं । स्नान करितां परियेसीं ।
साठ जन्म विप्रवंशीं । उपजे नर परियेसा ॥ ६५ ॥
तुंगभद्रासंगमी देखा । त्याहूनि त्रिगुण अधिका ।
निवत्तिसंगमीं ऐका । चतुर्गुण त्याहूनि ॥ ६६ ॥
पाताळगंगेचिये स्नानीं । मल्लिकार्जुनदर्शनीं ।
षड्गुण फल तयाहूनि । पुनरावृत्ति त्यासी नाहीं ॥ ६७ ॥
लिंगालयीं पुण्य द्विगुण । समुद्रकृष्णासंगमी अगण्य ।
कावेरीसंगमी पंधरा गुण । स्नान करा मनोभावें ॥ ६८ ॥
ताम्रपर्णीं याचिपरी । पुण्य असंख्य स्नानमात्रीं ।
कृतमालानदीतीरीं । सर्व पापें परिहरे ॥ ६९ ॥
पयस्विनी नदी आणिक । भवनाशिनी अतिविशेष ।
सर्व पापें हरती ऐक । समुद्रस्कंधदर्शनें ॥ ७० ॥
शेषाद्रिक्षेत्र श्रीरंगनाथ । पद्मनाभ श्रीमदनंत ।
पूजा करोनि जावें त्वरित । त्रिनामल्लक्षेत्रासी ॥ ७१ ॥
समस्त तीर्थासमान । असे आणिक कुंभकोण ।
कन्याकुमारी-दर्शन । मत्स्यतीर्थी स्नान करा ॥ ७२ ॥
पक्षितीर्थ असे बरवे । रामेश्र्वर धनुष्कोटी नांवे ।
कावेरी तीर्थ बरवें । रंगनाथा संनिध ॥ ७३ ॥
पुरुषोत्तम चंद्रकुंडेसीं । महालक्ष्मी कोल्हापुरासी ।
कोटितीर्थ परियेसीं । दक्षिण काशी करवीरस्थान ॥ ७४ ॥
महाबळेश्र्वर तीर्थ बरवें । कृष्णाउगम तेथें पहावें ।
जेथें असे नगर ‘ बहें ‘ । पुण्यक्षेत्र रामेश्र्वर ॥ ७५ ॥
तयासंनिध असे ठाव । कोल्हग्रामीं नृसिंहदेव ।
परमात्मा सदाशिव । तोचि असे प्रत्यक्ष ॥ ७६ ॥
भिल्लवडी कृष्णातीरीं । शक्ति असे भुवनेश्र्वरी ।
तेथें तप करिती जरी । तेचि ईश्र्वरीं ऐक्यता ॥ ७७ ॥
वरुणासंगमी बरवें । तेथें तुम्ही मनोभावे ।
स्नान करा मार्कंडेय-नांवे । संगमेश्र्वरु पूजावा ॥ ७८ ॥
ऋषींचे आश्रम । कृष्णातीरीं असती उत्तम ।
स्नान करितां होय ज्ञान । तयासंनिध कृष्णेपुढें ॥ ७९ ॥
पुढें कृष्णाप्रवाहांत । अमरापुर असे ख्यात ।
पंचगंगासंगमांत । प्रयागाहूनि पुण्य अधिक ॥ ८० ॥
अखिल तीर्थे तया स्थानीं । तप करिती सकळ मुनि ।
सिद्ध होय त्वरित ज्ञानी । अनुपम क्षेत्र परियेसा ॥ ८१ ॥
ऐसें प्रख्यात तया स्थानीं । अनुष्ठितां दिवस तीनी ।
अखिलाभीष्ट पावोनि । पावती त्वरित परमार्थी ॥ ८२ ॥
जुगालय तीर्थ बरवें । दृष्टीं पडतां मुक्त व्हावें ।
शूर्पालय तीर्थ बरवे । असे पुढे परियेसा ॥ ८३ ॥
विश्र्वामित्रऋषि ख्याति । तप ‘ छायो ‘ भगवती ।
तेथें समस्त दोष जाती । मलप्रहरासंगमीं ॥ ८४ ॥
कपिलऋषि विष्णुमूर्ति । प्रसन्न त्यासि गायत्री ।
श्वेतश्रृंगीं प्रख्याति । उत्तरवाहिनी कृष्णा असे ॥ ८५ ॥
तया स्थानीं स्नान करितां । काशीहूनि शतगुणिता ।
एक मंत्र तेथे जपतां । कोटिगुणें फळ असे ॥ ८६ ॥
आणिक असे तीर्थ बरवें । केदारेश्वराते पहावें ।
पीठापुरी दत्तात्रयदेव- । वास असे सनातन ॥ ८७ ॥
आणिक असे तीर्थ थोरी । प्रख्यात नामें मणिगिरि ।
सप्तऋषीं प्रीतिकरीं । तप केले बहु दिवस ॥ ८८ ॥
वृषभाद्रि कल्याण नगरी । तीर्थे असती अपरंपारी ।
नव्हे संसारयेरझारी । तया क्षेत्रा आचरावें ॥ ८९ ॥
अहोबळाचें दर्शन । साठी यज्ञ पुण्य जाण ।
श्रीगिरीचें दर्शन । नव्हे जन्म मागुती ॥ ९० ॥
समस्त तीर्थे भूमीवरी । आचरावीं परिकरी ।
रजस्वला होतां सरी । स्नान करितां दोष होय ॥ ९१ ॥
संक्रांति कर्काटक धरुनि । त्यजावें तुम्हीं मास दोनी ।
नदीतीरीं वास करिती कोणी । त्यांसी कांही दोष नाहीं ॥ ९२ ॥
तयांमध्यें विशेष । त्यजावें तुम्ही तीन दिवस ।
रजस्वला नदी सुरस । महानदी येणेंपरी ॥ ९३ ॥
भागीरथी गौतमीसी । चंद्रभागा सिंधूनदीसी ।
नर्मदा शरयू परियेसीं । त्यजावें तुम्ही दिवस तीनी ॥ ९४ ॥
ग्रीष्मकाळीं सर्व नदींस । रजस्वला दहा दिवस ।
वापी-कूप-तटकांस । एक रात्र वर्जावें ॥ ९५ ॥
नवें उदक जया दिवसीं । येतां ओळखा रजस्वलेसीं ।
स्नान करितां महादोषी । येणेंपरी वर्जावें ॥ ९६ ॥
साधारण पक्ष तुम्हांसी । सांगितलीं तीर्थे परियेसी ।
जें जें पहाल दृष्टीसी । विधिपूर्वक आचरावें ॥ ९७ ॥
ऐकोनि श्रीगुरुंचे वचन । शिष्य सकळ करिती नमन ।
गुरुनिरोप कारण । म्हणोनि निघती सकळिक ॥ ९८ ॥
सिद्ध म्हणे नामदारकासी । निरोप घेऊनि श्रीगुरुसी ।
शिष्य गेले यात्रेसी । राहिले गुरु गौप्यरुपें ॥ ९९ ॥
म्हणे सरस्वतीगंगाधर । पुढील कथेचा विस्तार ।
ऐकतां होय मनोहर । सकळाभीष्टें साधती ॥ १०० ॥
गुरुचरित्र कामधेनु । श्रोते होवोनि सावधानु ।
जे ऐकती भक्तजनु । लाधती चारी पुरुषार्थ ॥ १०१ ॥
ब्रह्मरसाची गोडी । सेवितों आम्ही घडोघडी ।
ज्यांसी होय आवडी । साधे त्वरित परमार्थ ॥ १०२ ॥
इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने
सिद्ध-नामधारकसंवादे तीर्थयात्रानिरुपणं नाम पंचदशोऽध्यायः ॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥